Жоңғар-қазақ тартысындағы саяси және әскери мәселелер

Кейiнгi жылдарға дейiн “Ақтабан шұбырынды” еске алынса, Ресей мемлекетiнiң құрамына қазақ жүздерiнiң “ з ерiктерiмен қосылғандығы” туралы ғана айтылатын едi. Бұл, негiөзінен, Екiншi дүниежүөзілiк соғыстан кейiн кеңес тарихнамасында қалыптасқан сыңаржақ коммунистiк идеологияның туындысы болып табылатын қоғамдық санаға күшпен сiңiрiлген концептуалды теориялық жүйенi негiздеу болатын. Осының барысында XVIII-XIX ғасыр-лардың 50-60-жылдарындағы қазақ тарихының кезеөңдерi мен оқиғалары бiр ғана мәселеге — Ресей империясының құрамына Қазақстанның қосылу жағдайын анықтауға бағытталды. Ғылымға жасанды таңылған осы рескелдiктiң салдарынан қазақтың үш жүөзінiң өзіндiк даму ерекшелiк-терiне тiптi мән берiлмедi, кез келген саяси мәнi бар оқиға текөресей мемлекетiнiң саяси ахуалымен байланыстырыла сипатталды. Осының салдарынан тiптi қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы ұлт-азаттық соғысының к пшiлiкке белгiлi жәйттерi көлеңкеге ығыстырылып, осы күрестi ұйымдастырған, басқарған атақты қолбасшылар мен батырлардың, жаугершiлiк заманда есiмдерi елiнiң ұранына айналған ерлерi аттары аталмай, халық жадынан күштеп шiрiлiп келгенi белгiлi. Қазақстанның сол замандағы тарихи дамуын текөресей империясының шығыс саясатымен байланыстыру қазақтардың ата-жауы — жоң-ғарлармен бiр жарым ғасырға созылған күресiнiң мазмұнын арнайы, тереөңдетiп талдауға мүмкiндiкөбермегенi түсiнiктi. “Кiммен алыссаң, соның тарихын жете бiл” десек те, бiздiң Жоңғария елi, мемлекетi туралы терең бiлуге мүмкiндiгiмiз болмады. Бұған қол жеткiзу үшiн қазақ-жоңғар соғысының бұлыңғыр, тiптi беймәлiм жақтарын сол кездегi Орталық Азиядағы осынау екi iрi феодалдық мемлекеттiң арасалма-ғын, әскери нерлерi мен саяси даму жағдайларын салыс-тыра сипаттаған ж н.

1635 жылы Орталық Азияда дербес ел ретiнде қалып-тасқан Жоңғария мемлекетi 1785 жылы (оны Маньчжур-Цин әулетi талқандады) тарих сахнасынан кеткенге дейiн осы ңiрде ерекше орын алған хандық екендiгiн ткен ғасырлардағы да, кеңес заманындағы авторлар да бiрауыз-дан мойындайды. Көрнектi шығыстанушы, Жоңғар елi ж нiндегi бiлгiр маман И.А.Златкин өзінiң монографиялық зерттеуiнде Жоңғария туралы 80-жылдардың басына қарай тек орыс тiлiнде жарық көрген еңбектердiң саны 150-ден асып кеткендiгiн осы мемлекеттiң тарихына деген қызығу-шылықтың бiр көрiнiсi ретiнде атап көрсеткен. Тағдыры қытай, қазақ, збек, қырғыз, түрiкмен, қарақалпақ, моңғол, Алтай халықтарымен байланысты болған осы хандық ж нiнде аталған елдер тiлiнде, тiптi Батыс Еуропа тiлдерiнде жүздеген еңбектердiң жарық көргенi айқын.

Мұхаммед Хайдардың айтуына қарағанда, ХVI ғасырдың бiрiншi жартысында жиырмадан астам қарапайым (т рт бес iрiленген) ұлыстарда 1 млн 200 мыңнан — 1 млн 500 мыңға дейiн қазақ болған. Осы кезеңнен ХVIII ғасырдың соңына дейiн қазақ халқының демографиялық ахуалын анықтайтын мәлiметтер жоққа тән. А.И.Левшиннiң 1832 жылы жарық көрген қазақтар туралы алғашқы монографиялық зерттеуiнде халқымыздың санын 2,5-нан 3 млн-ға дейiн жеткен деп топшылауында негiз бар. Осы мәселемен тiкелей айналысқан кеңес-бурят тарихшысы Ш.Чимитдоржиевтiң зерттеуiне қарағанда, Жоңғарияның көркеюiнiң ең шыңына жеткен шағы ХVIII ғасырдың 20-жылдарының орта шенiнде тұрғындар саны к п болса 1 млн шамасы болған. Жоңғар хандығындағы тұрғындар саны 1 млн-нан аспағанын басқа да деректер мен зерттеулер растайды. ХIХ ғасырдың бiрiншi ширегiнде орыс синологтарының iшiнен бiлiмiнiң тереөңдiгi жағынан ерекше к зге түскен Бичуриннiң жоңғарлардың соғыс кеөзінде миллионға жететiн әскер жинайтын мүмкiндiгi болды деген қорытындысы шындықтан алыстау. Яғни халқының саны жағынан қазақтар жоңғарлардан әлдеқайда басым екендiгiне ешбiр ғалым таласа қоймас.

Экономикалық жағынан екi елдi салыстырғанда Төмен-дегiдей ахуал байқалады. Қазақ хандығы да, ойрат-жоңғар мемлекетi де, негiөзінен, мал шаруашылығы басым болған к шпелi елдер. Мал шаруашылығының мүддесiнен екi елдiң арасында жиi жер дауы туып, ол саяси кикiлжiөңдерге ұласты. Қазақ феодалдары да Тәуке хан тұсында Жоңғар жерiне басып кiрiп, елдiң шығыс шекарасын кеңейтуге тырысты. Жоңғарлардың да iргелес қазақ елiне жиi басып кiруiнiң саяси негiөзі — жерге таласу. Осының салдарынан ел арасындағы тартыс бiрде с нiп, бiрде рттей лаулап отырған. Алайда қазақтардан бiр ерекшелiгi — Жоңғария жерiнде XVIII ғасырдың басында темiр және басқа түстi металдарды балқытатын зауыттардың болғандығын дәлел-дейтiн құжаттар бар. здерiнiң зауыттарын металмен қамтамасыз ету жоңғарлардың өзіне жүктеледi екен. Әрине, қазақтарда да әртүрлi қару-жарақ жасайтын қарапайым, күнделiктi мiр талабын қанағаттандыратын қол нерлiк-ұсталық шеберханалар болды. Алайда Жоңғариядағы сияқты жүздеген жұмысшылар ндiрiске тартылған қара-пайым зауыттар болмады. Қазақ-жоңғар тартысында бiр-қатар шайқастарда қалмақтардың басым болған себебi — олардың жауынгерлерiнiң зеңбiректермен қаруланған-дығында.

Орыс тарихшыларының мәлiметтерiне қарағанда, XVII ғасырдың соңында қалмақтардың қарулы күштерi “отты қарумен” қамтамасыз етiлген.

I Петр патшаның тiкелей нұсқауымен жоңғар қон-тайшысының сол кездегi резиденциясы Ургада болып, қалмақтардың әскери дайындық дәрежесiмен арнайы танысқан капитан И.Унковский, жоңғар ханы Себан-Рабданның з әскерлерiнiң дайындығын (маневр) тексеруiне қатысқанын, мылтықпен қаруланған жауынгерлердiң сауыт-сайманы, әскери дайындығы ерекше жоғары дәрежеде екендiгiн таңғала жазады. Жоңғарлардың зеңбiректердi мол дайындауы к пшiлiк зерттеушiлердiң 1709 жылы Полтава түбiндегi шайқаста орыс тұтқынына, кейiннен 1719 жылы ақпан айында Ертiстiң жоғарғы бойында, Ямышев тұз көлiнiң жанында орыстардан жоңғар тұтқынына түскен Иоган Густав Ренат деген шведтiң шпик-юнкерiнiң (артил-лерия сержанты) атымен байланыстыруында негiз бар. Ренат Жоңғар елiнде бiрнеше зауыттар салуға басшылық жасап, Себан Рабданның сенiмiне ие болып, жоңғар-қытай соғысында қалмақтардың iрi қолбасшысы ретiнде бiрқатар жеңiстерге жеткен. Ренаттың атын ғылымға әйгiлi еткен — соның қолымен дайындалған, тарихта “Ренаттың Жоңғар картасы” деген атпен тек ХIХ ғасырдың 80-жылдарында белгiлi зерттеушi Макшеевтiң басшылығымен жариялан-ған карта. Осы кезге дейiн осы топографиялық құжат Жоңғарияның Қазақ хандығымен iргелес аймағын көрсете-тiн құнды дерек.

XVIII ғасырдың 20-30-жылдары — қазақ-қалмақ байла-ныстарының мейiлiнше шиеленiскен кезеңi. 1722 жылы Жоңғарияның қарсыласы Цин императоры Қан-Сидiң дүние салуы, оның мирасқоры Юнь-Чженнiң Жоңғария ж нiндегi саясатының әлi де анықталмауы, Жоңғарияның барлық күшiн қазақтарға қарсы жұмылдыруға мүмкiндiк туғызды. “Ақтабан шұбырындының” 1723 жылы басталуының басты себебi — осыдан.

Жаудың ұрыс даласында қазақтарды ығыстыру басты себебi — қалмақтардың зеңбiректерiнiң мол болуы, оны Жоң-ғар қолбасшыларының ұтымды пайдалануы. 1732 жылы Жоңғарияның жаңа қонтайшысы Қалдан-Сереннiң резиден-циясында болған орыс елшiсi майор Л.Угримовты сол Ренат Жоңғарияда мортира және басқа да зеңбiректердi құюдағы жетiстiктермен таныстырған. XVIII ғасырдың 30-40-жылдарында жоңғар зеңбiрек зауыттары жұмысын жандандыруға Колыван, Шульба және басқа Алтайдағы атақты бай к пестер Демидовтар меншiгiнде болған ндiрiс орындарынан қашқан орыс мамандары септiгiн тигiздi. Мысалы, 1741 жылы Темiрлi зенiнiң жағасында мастеро-вой Иван Бельдяганың басшылығымен мыс зеңбiректер құятын зауыт iске қосылды. 1745 жылы Телеут көлiнiң т ңiрегiнен руда қорын iздеген Петр Шалягин жоңғардың қарулы қолын кездестiрген. Олардың к пшiлiгiнiң тек сайдақпен (садақ) ғана жарақтанбай, сонымен бiрге “туркумен” (мылтықпен) де қаруланғанын з есебiнде келтiредi.

Жоңғарлардың зеңбiрек және мылтық жасайтын зауыт-тарының қызу жұмысы түстi металдармен қамтамасыз етуге, яғни шикiзат қорына тәуелдi болды. Жоңғар билеушi-лерiнiң Қазақстандағы Алтайға ерекше к з тiккендiгiн Жоңғарияға түстi металдардың те қажеттiгiмен де түсiн-дiрген дұрыс. ХVIII ғасырдың 30-жылдарында қалмақтар уақытша үстемдiк еткен Алтай тайпаларынан металдың жетiспеуiн жою үшiн “алман” (салым) ретiнде темiрден құйылған бұйымдар, соның iшiнде қазанды тапсыру мiндеттелген едi. Алым-салық т леудiң қалмақтардың саяси-әскери мүддесiне үйлестiрiлгенiн мынадай фактiден көруге болады. Бараба аймағында (Ертiс пен Обь зенiнiң аралығы) к шiп-қонып жүрген тайпалар алым-салықтарын аң терiсi-мен ткiзе алмаса, мүйiздi садақпен атуға жарамды ағаштан 20 жебе дайындап ткiзетiн.

Жоңғарияны қалай да әлсiретудi ойластырған шека-ралық Сiбiр шебiнiң бастығы генерал И.Киндерман Ресейге ауытқыған Алтай тайпаларына темiрден жалпы металл бұйымдарымен Жоңғарияға “алман” ткiзуге тыйым салды.

Жоңғарлардың қазақтармен соғыстарда тағы да бiр згешелiгi — ұзақ жылдар бойы Маньчжур-Цин әулетiмен арпалыста iрi соғыс операцияларын ұйымдастыруда мол тәжiрибе алғандығын да ұмытпаған ж н. Қазақтың, әсiресе Кiшi жүздiң жағдайын бiршама қиындатқан нәрсе, батыста орналасқан жоңғарлармен дiндес, тiлдес, тағдырлас Едiл қалмақтарының жиi-жиi Кiшi жүзге басып кiруi. 1701 жылы Себан-Рабдан з қызы Дармаболаны Едiл торғауыт-тарының дербес ханы Дюқаға айттырды. Дiнi (ламай), тарихы, мәдениетi жағынан жақын, ендi әулеттiк жағынан жақындаған екi Жоңғар елi қазақтарға зор қауiп т ндiрдi.

Қазақтардың әскери нерi к шпелi мiрдiң әсерiмен, көршiлес елдермен тұрақты алыс-шабыстарда шыөңдалды. Жаумен алысқанда әрбiр ру здерiнiң бабаларын, қасиеттi ру аттарын ұран қылып атой салғанда, оған қарсы тұру тiптi жоңғарларға да қиын соғатын едi. Рулық жiктелу, феодалдық құрылым, к шпелi мiр салты, қазақтардың әскер нерiнiң өзіндiк жолмен дамуына әсер еттi.

Жаугершiлiк заманда қазақтардың қару-жарағының, сауыт-сайманының өзіндiк ерекшелiктерi болды: к п-шiлiгiнде Орталық Азия базарларынан айырбаспен не сатып алынған қылыштар, әсiресе қазақ батырлары ерекше құрмет тұтқан “наркескен” деп аталған парсы семсерi. Батырлардың к пшiлiгiнiң ұстайтыны — “жеке ауыз” деп аталған қысқа қылыш. Әрбiр атты жауынгерде жуандығы 3-5 см-ге дейiн, ұзындығы 2 м-ге дейiн жететiн қарағайдан жасалған әбден кептiрiлген ағаш найзадан тұратын, ұшы темiрден, қанжардың ткiрлiгiндей, екi жақты жүөзі бар қару. Келесi “азиаттық” дәстүрлi қару iшiнде кең тарағаны — садақ. Қазақтардың қол нерлiкөбұйымдар мен қару жасайтын мамандары тамаша садақтарды здерi де дайындайтын. Ш.Уәлихановтың растауына қарағанда, қазақтар қытайдың да садақтарын пайдаланған. Осы садақтар арасында жауын-герлер үшiн те бiр құндысы — сауыт бұзар садағы.

Жоңғарлар мен соғыс жағдайында қазақ сарбаздары мылтықты жиi пайдаланды. Жеке сұлтандар қолында болған “шаңғалы” мылтығының оғы 700 м-ге дейiн жететiн. Жоңғарлардың зеңбiрекпен артықшылық жағдайда тұруы ылғи да қалмақтарға басымдылық бермедi. 1643, 1717, 1726, 1729 жылдардағы және басқа да к птеген соғыстарда қазақ сарбаздарының жеңiске жетуi халықтың әскери рухының бекем болғандығын, батырлардың жанқияр ерлiгiн, Абылай сияқты ұлы мемлекеттiк қайраткерлердiң көрегендiгiн, елдi ортақ жауға жұмылдырудағы даналығын көрсеттi.