Сал ауруы – РоІіоmуеltis туралы мәлімет

Сал ауруы — жүйке жүйесінің зақымдануымен сипатталады, жұлынның сұр затының қабынуымен өтетін жұқпалы ауру. Сал ауруы біздің жыл саHAVымызға дейін белгілі ауру. Бірінші рет клиникалық сипаттамасын жазған 1840 жылы неміс дәрігері Якоб Гейне, 1883 жылы — А.Я. Кожевников, 1887 жылы — дәрігер Медина. Шет едде осы аурудың аты — Гейне-Медина ауруы. Флекснер және Люис аурудың қоздырғышы вирус екенін анықтады. АҚШ-тың ғалымдары Солк және Себин вакцинаны тапты.

Алғашқы рет сал ауруы 1905 жылы Швецияда тез тарап, кейінен жайылды. 1912 жылы тағыда сал ауруының эпидемиясы болды, ауру саны күрт жоғарлады. Осы жылдары бұл ауру Англияда, Италияда, Германияда, Венгрияда, Австрияда және басқа Европа еддерінде кеңінен тарады. 1955 -1959 жылдарда жер шарындағы мемлекеттердің бәріне де жаппай тарады.

Рессейде алғаш рет адамдар көптеп 1905 жылы Петербургтте, сонан соң 1908 жылы Ригада ауырды. 1955-1959 жылдары сал ауруы мұнда да кеңінен тарады. 1959-1960 жылдары салға қарсы егу шараларын жүргізу арқасында ЕСЕР-да сал аурулардың саны азайды. (10-125 рет). Біздің Қазақстанда соңғы жылдары 6-8-10 ауру жыл бойы кездесіп түрды.

ДЖДСҰ-ның (ВОЗ) бағдарламасы бойынша осы ауруды 2000 жылға дейін жою керек. Барлық балалар туғаннан бастап егілсді деген және жедел шеткі салданулар бақылауға алыну керек. ҚР осы бағдарлама бойынша 16-21 HAVрызда 1999 жылы және 20-25 сәуірде 1998 жылы жаппай балалар 1 айдан 4 жасқа дейін егілді. Қазақстанда жыл сайын 7-10 бала ауырса, ал 1998 жылдан бастап бірде ауру тіркелген жоқ.

Этиологиясы: Қоздырғышы-полиовирус, пикорнавирус тұқымдастар Епteгоvirus түріне жатады. 3 серотипі белгілі — I, II, III. Жиі I типі кездеседі (Брунгильд типі) — осы вирус табылған маймылдардың атылмен аталған. II тип (Лансинг деген есім берілгеи), III тип Леон деп аталған.

Эпидемиологиясы: Ауру сырқат адам мен дені сау вирус тасы-малдаушылардан жұғады. Ауру адам алғашқы 2-5 күні және бірінші 2 аптада өте жұқпалы болып келеді, бірақ 1 ай оданда көп уақыт вирус бөлініп тұрады. Сал ауруы жаз, күз айларында жиеленгенімен, ол жыл бойы кездесе береді. Көбнесе 1-4 жас арасында балалар ауыра-ды. Фекальды-оральды және жоғары тыныс жолдарымен жұғады. Сыртта вирус көп сақталынбайды.

Патогенезі мен патолог. анатомиясы: Қоздырғыш көмей және мұрын шырышты қабығына еніп, региональды лимфа бездерінде өсіп көбейеді. Ішектән біраз вирус нәжіспен шығарылады, ал қалғаны қанға өтеді-гематогенді немесе қандық фаза деп аталады — виремия фазасы. Осы кезде білінеді: дене қызуының жоғарлау мен басы ауырады, мазасызданады, егерде осы кезде баланың иммунитеті жеткілікті болса, онда ауру аяқталуы мүмкін. Егер әлсіз бала болса онда вирус қан айналымының қорғаныш жүйесін бұзып жүйке жүйесіне өтеді.

Жүйке клеткаларын зақымдап, олардың қалыпты қызметінің бұзылуына, кейбіреулерінің тіптән жойылуына әкеледі. Сал ауруының патогенезінде вирустың бір клетканы зақымдап екінші клеткаға ауысуының маңызы зәр.

Сал ауруының бір ерекшелігі жүйке жүйесіндегі өзгерістер ерте байқалады, аурудың бас кезінде ақ жұлын миының қабығында, сұрғылт және ақ заттарда, жұлын ганглияларында, онан соң орта аралық, сопақша мида және ми қыртысында өзгерістер болады. Мидың сұр затына қан құйылады. Жұлын миының алдыңғы мүйізшесіндегі ең жиірек белдік бөлімінде одан кейін мойын және көкірек бөлімінде және сопақша мидағы клеткалар зақымдалады. Сол себепті жиі аяқтың салдануы болады. Сосын қолдың салдануы. Жүйке жүйесінде вирус тек қана 1-2 күн сақталады.

Сал ауруында жүрекке тән (миокардитке тән), өкпеде (пневмонияға тән) әр түрлі өзгерістер болады.

Аурудың 6-8 күнінен бастап қалпына келу кезеңі басталады. Ауырғаннан кейін тұрақты иммунитет түзіледі, бірақ бір типке ғана.

Аурудың клиникалық белгілері.

1980 жылы М.Б. Цукер мен Е.В. Лещинская ұсынған жіктелуі:

I топ. Жүйке жүйесінің зақымдалуынсыз ететін түрлері.

II топ. Жүйке жүйесінің зақымдалуымен өтетін түрлері.

1. Жүйке жүйесінің зақымдалуынсыз өтетін түрлері.
2. Инаппарантты түрі-клииикалықбелгілер байқалмайды, Мұндай түрі дені сау тасымалдаушыларда болады.
3. Абортивті түрі (кіші ауру).
4. Жүйке жүйесінің зақымдалуымен өтетін түрі:
5. Салданусыз түрі (менингеальды түрі деп те атайды) жүйке жүйесі жеңіл

зақымдалады.

2. Салданумен өтетін түрі-жүйке жүйесі қатты зақымданады, бірнеше түрге

бөлінеді:

а.  Жұлындық (мойындық, көкіректік, белдік);

б.  Бұльбарлық;

в.  Понтиндік;

г.  Аралас (бұльбарлық жұлындық, понтин-жұлындық, бұльбар-понтин-

жұлындық).

Сал ауруының вирусы жұққанда 90-95% ауруда субклиникалық түрі өтеді, 4-8% абортивті түрде, 0,5% ғана салданумен, өте сирек менингеальды немесе менингоэнцефальды түрде.

Инкубациялық кезең. 5-35 күн бірақ көбіне 7-12 күн, ал салдану кезіне дейін 10-21 күн.

1. Абортивті түрі-дене қызуы субфебрилді, мазасыз, жоғары тыныс жолдарының қатары, асқазан-ішек қызметі бұзылады, Жүйке жүйесінің зақымдалған белгілері байқалмайды. Диагноз эпидемиялық және лабораториялық мәліметтерге қарап қойьшады.
2. Салдану түрі-аурудың бірнеше кезеңін ажыратады.
3. Продром кезеңі.
4. Салдану кезеңі.
5. Қайтадан қалпына келу кезеңі.
6. Қалдықты кезең.

Соңғы мәлмеггер бойынша 2 фазаға бөлінеді. Жеңіл және ауыр фазасы.

Продром кезеңі не болмаса жеңіл фазасы —тез дене қызуы көтеріледі, жоғары тыныс жолдарының қатары, аздап баланың іші өтеді, терлейді.

Ал қызу кайта жоғарлауы мүмкім немесе сол қалпында қалады. Жүйке тамырларының тұсы (әсіресе құйымшақ тұсын басқанда) ауырады. Осы уақыттан бастап екінші кезеңі басталады.

Салдану кезеңі. Салдану кезеңінің алдында және басталарды бұлшық еттерінің ауру сезімсінен, денесі түршігіп жүйке жүйкесінің зақымдалған белгілері пайда болады. «Үш аяқ, тізені сұю», Керпиг, Ласега белгілері. Содан кейін тез арада шеткі әлсіз салдану пайда болады. Салдану көбіне 72 сағат бойы сақталады, әрі барғанда 7 күнге дейін. Жиі кездесетін жұлынды сал ауруы-аяқ қолдың салда-нуымен. Одан басқа көкірек еттерінің салдануысмен сипатталады.

Сал ауруына тән қасиеттердің бірі аяқ-қол бұлшық еттерінің ұшына қарай қатты зақымдануы, салдануын ассиметриялық «мозаикаға» ұқсастығы. Аяқтың бұлшық еттерінен көпшілігінде санның төрт басты, кәрі жілік пен оның кіші шыбығының бұлшық еттері зақымданады, ал қол еттерінен тарамды және төрт басты бұлшық еттері зақымданады. Қимыл рефлекстері әлсірейді, не болмаса жоғалады. Зақымданған бұлшық еттер үшінші аптадан кейін атрофияға ұшырайды. Бірақ сезу қаблеті сақталады. Бұл кезең 3-7 күнге созылады, сонан соң қайтадан қалпына келу кезеңі басталады.

Қалпына келу кезеңі — бұл кезеңнің ұзақтығы салданудың ерекшеліктеріне және жүргізілген шараларға байланысты болады. 1 жылдан 4 жылға дейін созылады. 4-5 жылдан соң қалпына келмеген өзгерістер ауру баланың өмірінің соңына дейін сақталады.

Өте сирек бұльбарлық түрі болған жағдайда IX және X бас ми жүйке тамырлары жұптарының ядролары зақымданады. Сонымен қатар салдың бұл түрі дем алу, жүрек қан тамыр жүйелерінің қызметтерінің бұзылуымен, баланың жұту қабілетінен айырылумен сипатталады. Көпшілігінде ауру тез басталады. Өту барысы жиі ауыр өтіп, өліммен жиі аяқталады. Бұльбарлық сал кезінде аяқ қолдың салдануы да сирек құбылыс емес.

Понтиндік сал — Вароли көпіршесіндегі бет жүйке тамырының ядросы зақымданғанда дамиды. Бұл жағдайда бет еттерінің симметриялылығы бұзылады. Ерін-мұрын арасындағы қыртыс жазылыңқы болып, ауыз жүйке тамырының ядросының сау қалған қыртыстар жартылай жазылып, қабақты көтергенде де, түйгенде де жиырылмай қалады. Көзді жұмған кезде үстіңгі және астыңғы қабақтар жөндеп жабылмай, арасында салау қалады мұны лагофтальм дейді.

Понтиндік сал кезінде аурудың басқа түрлерінің көріністері де болуы мүмкін.

Өте сирек салданусыз түрі немесе менингитті түрі не болмаса энцефалит кездеседі. Ауру тез басталып, бірден дене қызуы жоғарлайды, 2-3 күн ми қабығының қабыну белгілері пайда болады (баланың басы ауырып құсады, желке бұлшық еттері сіріседі). Ликворда: түсі түссіз, бірақ цитоз 100-300 клеткаға дейін жетеді. Бас кезінде нейтрофильдер басым болады, 3-5 күннен соң лимфоциттер жоғары. Қант мөлшері көтеріледі, 2-4 аптадан соң қант мөлшері жоғарлайды аурудың беті қайтып, бала жазыла бастайды.

Диагностикасы. Эмидемиология, клиникалық және лабораториялық мәліметтерге сүйене отырып қояды. Лабораторияда жүргізілетін вирусологиялық және серологиялық зерттеулердің нәтижелері диагнозды тура қоюда шешуші роль атқарады. Серологиялық зерттеулерді толық жасау үшін 12-14 күннен соң қайталап қан алынады, антидене титры өседі типка байланысты. Вирусологиялық зерттеуге материал тек қана бірінші аптасында алыну керек. Олар: нәжісі, мұрын-жұтқыншақ шырышы, қан, ликвәр. ПТР -зерттеу.

Салыстырмалы диагноз. Полирадикулоневритпен, жылдам көлденең невритпен, Гиен-Барре синдромы мен сүйек буын аурулары-нан, жарақаттану салдарынан дамыған гематомамен, бет жүйке тамырының қабынуынан, энтеровирусты инфекциялардан және басқада аурулармен салыстыру керек.

Сал ауруына тән белгілер: шеткі ассиметриялық салдану, дене қызуы жоғары, бастапқы кезде. Аурудың тез дамуы, 60 күннен кейін де сақталатын өзгерістер, сезу қаблетінің сақталуы.

Емдеу шаралары. Жедел кезінде жұқпалы Науқастар ауруханада емделеді.

Сырқаттанған адамның жеке заттары ыдыс аяғы, үлкен кіші дәреті толығымен зарарсыздандырады. Емдеу шаралары міндетті түрде сал ауруының қай түрі екендігін, клиникалық ерекшелігін ескере отырып жүргізеді. Продром және салдану кезеңінде ауру балаға толық тыныштық беру керек. Ауру сезімін басатын дәрілер, жылумен емдеу, дегидратация жүргізу керек. Кортикостероидтер керек тек қана мынандай жағдайларда — ми ісіну, коллапс, өте қатты ауру сезімді де, ал бұльбарлы түрлерде — ӨЖВ — аппаратқа алу керек.

Ерте қалпына келу кезеңінде-антихолинэстераза медиаторлармен емдейді (прозерин — 0,001г бір жас өмірінен тәуліктік мөлшері, галантамин, стефаглабрин). Осы дәрілермен 3 апта 1 ай бойы жеке атап кеткенімен емдейді. Қолайлы — осыларды 15-20 минут бұрын емдік физкультура алдында бергені. Терапияға кіретін В тобы витаминдер. Әсіресе керегі В₁₂және В₆. Орталық жүйке жүйесінің зат алмасуын жақсарту үшін церебролизин қолданылады. Соңғы жылдары — анаболиктер мен емдейді (неробол, ретаболил, метандрос-тәнолон). Бір жылдың ішінде 2-3 курс (20-25 күн — Ікурс), арасында 40 күн үзіліс жүргізілсді. Бұлшық еттерінің метаболизімін жақсарту үшін АТФ және аденил тағайындалады. Физотерапиямен емдеу тәсілдерін (жылумен емдеу, УВЧ диатермия) пайдаланған жөн. 12-14 күннеп соң жеңіл  массаж жасап, салданған аяқ-қолды майда қимылға үйрете бастаған жөн. Зақымдалған бұлшық еттер тобын электр тогымен әсер етіп жандандыруға әрекет жасауға болады. Содан біртіндеп гимнастикамен айналыстырып, электрофорез, озокерит, парафинмен емдеу тәсілдері қолданылады. Қалпына келу кезінде баланы ортопед емдеген дұрыс. Одан әрі қарай баланы санаторияда емдеу керек. Аурудың беті қайтқанына 6 ай өткен соң, емдік қасиеті бар балшықпен емдеу басталады.

Алдын алу шаралары. Аурған баланы 40 күн бойына оңашалау керек. Қорытынды дезинфекция жүргізіледі. Аурумен қарым-қатынаста болған балаларға вакцина енгізіледі. 15-20 күнге карантин жарияланады. Ең негізгі оральды түрі, поливакцина 2 тамшы: бірінші 4 күн ішінде туылғаннан, сосын 2-4 айда. Бірінші рет алмаса, онда төртінші мөлшерін — 12 айында беру керек (қызылшаға қарсы вакцинамен бірге). Вакцина берген кезде диарея болса, онда тағыда беру керек 1 ай өткенен соң.

Иммунодефицит жағдайда ғана тірі вакцина берілмейді, бірақ елтірілген вакцинамен егеді. Өте сирек жағдайда вакцина салынған балаларда сал белгілері даму мүмкін. Олар вакцина алған күннен бастап 4-30 күн аралығында дамиды. Диагноз қойылады вирусологиялық зерттеумен. Вакциналық вирустың штаммы табылады, соған қарсы антиденелердің титрі өседі.