БАҚ-та аудиторияны зерттеу туралы
Миллиондаған газет жолақтары ежеднев оқырмандардың қолына түседі. Жүздеген радиостанциялардың толқындары бүгін эфирге шығып, біздің ғаламшарымыздың кез келген бұрышынан жаңалықтар тыңдаушыларына дейін жетті. Мыңдаған телемұнаралар, ғарыш серіктері бізді әлемнің әр түрлі елдеріндегі бар-жоғын куәландырады.
Қазіргі әлемдегі баспа, радио және теледидар мәнін бағалау мүмкін емес. Олар өз әсерімен тарихтағы теңдесі жоқ адамдардың санын қамти отырып, әсер етудің қуатты құралына айналды. Жоғарыда айтылғандардан социолог — зерттеушіге қоғамдық пікірдің, идеологияның қалыптасу заңдылықтарын түсіну үшін БАҚ пен олардың аудиториясын байланыстыратын барлық процестерді білу қажет екені анық.
Бұқаралық ақпарат құралдарының тақырыбына тікелей немесе жанама қатысты қазіргі заманның көптеген зерттеулері БАҚ тиімділігін арттыру мәселелеріне, БАҚ-тың қоғам өміріндегі рөлін арттыруға, олардың жеке адамның және тұтас социумның дүниетанымына әсеріне арналған. Алайда, бұл құбылыстың барлық тенденциялары мен заңдылықтарын түсініп, оны ең алдымен ұсақ бөлшектерде зерттеу керек деп ешкім ойланбайды. Жұмыс төрт сұрақтан, кіріспеден, қорытындыдан және библиографиядан тұрады.
Бірінші мәселе бұқаралық ақпарат құралдарына арналған, БАҚ — тың ең танымал үш түрі-Баспа, радио және теледидар егжей-тегжейлі көрсетілген. Олардың сипаттамалары берілген, жеке және салыстыру бойынша артықшылықтары мен кемшіліктері ұсынылған. Соңғысына байланысты аудиторияның өз қалауына, мүмкіндіктеріне және нақты жағдайға байланысты қандай да бір БАҚ-ты таңдайтын артықшылықтары көрсетілген.
Ақпараттық қызметтің мақсаттарын қоюда, оны жүзеге асырудың құралдары мен әдістерін таңдауда, нәтижелерді көрсетуде белгілі бір немесе басқа нысанда анық немесе айқын емес материал, беру жіберілгендер туралы аудитория туралы түсінік береді. Олардың санасында, олардың қызметінде қазіргі заманғы бұқаралық ақпараттың қуатты тетігі не үшін жұмыс істеуі керек. Сондықтан сұрақтардың бірі «аудиторияны» зерттеу ұғымына, оның сипаттамаларына арналған. Аудиторияның әртүрлі белгілері бойынша жіктелуі келтіріледі, оны зерттеудің әлеуметтану үшін нақты құндылығы көрсетіледі. Аудиторияның проблемасын социологиялық талдау феноменнің объективті және субъективті жақтарын анықтауды көздейді. Мұнда ауди-тория мен бұқаралық ақпарат құралдары арасындағы барлық байланыстар олардың барлық көпмәдениеттері мен әр түрлі деңгейлерде жүйеге келтірілуі тиіс. Мұндай байланыстарды, ұғымдарды, сондай-ақ олардың нақты көріністерін бейнелейтін талдау және екінші мәселенің мәнін құрайды.
Үшінші мәселеде зерттеу пәні ақпарат болып табылады. БАҚ жұмысының тиімділігі журналистика жүгінетін аудиторлардың ерекшеліктері қаншалықты ескерілгеніне байланысты. Тиімді қызмет аудитория туралы нақты білімді талап етеді. Бұл жерде ақпараттық мүдделер мен аудиторияның қажеттілігі басты критерий болып табылады, ал мақсат қою сырттан болмас үшін қазіргі заман тарихының қолданыстағы Күштері туралы нақты ұсыныстарға, қоғамдық даму заңдарын белгілеуге, күштерді кластық орналастыруды түсінуге және т. б. сүйенуге тиіс.
Төртінші сұрақ осы жұмыстың ең басты мәселесі — Бұқаралық ақпарат құралдары мен олар бар аудиториялардың өзара қарым-қатынасына арналған. Көрерменсіз әртіс жоқ, тыңдаушыларсыз, көрермендерсіз, оқырмандарсыз БАҚ жоқ. Мәселеде біздің ел халқының бұқаралық ақпарат жүйесіне қосылуы, осы жүйені кеңейтуге кедергі келтіретін мәселелер қарастырылды және осы тақырып бойынша жүргізілген әлеуметтік зерттеулердің нақты сандары берілді. Жеке тұлғаның бұқаралық ақпарат құралдарының ықпал ету саласына қосылу процесі заманауи әлеуметтану үшін өте қызықты. Өмір бойы адам, әсіресе заманауи, жеке тұлғаның қалыптасуына күшті әсер ететін БАҚ-пен тығыз байланысты. Олар тарататын ақпарат индивидке әсер етеді, оған әсер етудің жылдамдығы мен тұрақтылығы, жеке, жанама сипаты тән. БАҚ-тың әсер етуінің маңызды ерекшелігі оның тұрақты болуы болып табылады. Газеттер, радио немесе телехабарлар, кітап немесе кинофильмдер жеке хабарлары адам қондырғыларын айтарлықтай өзгертетін жағдайлар өте сирек. Алайда, бір сипаттағы ақпаратты ұзақ, тұрақты қабылдау адамның рухани әлемінің қалыптасуына айтарлықтай әсер етуі мүмкін.
Бұқаралық ақпарат құралдары.
1. Жалпы түсініктер, классификация.
Егер пражурналистік қызмет құралдары хабардың ауызша және жазбаша нысандары басым болса, онда журна-листика коммуникацияның дамыған техникалық құралдарын-пресстерді (мәтін мен бейнені басып шығару арқылы ақпаратты тарату құралдарын), радионы (электромагниттік толқындар көмегімен дыбыстық ақпаратты тарату) және теледидарды (дыбыстық және бейне ақпараттарды беру, сондай-ақ электромагниттік толқындар көмегімен; радио және теледидар үшін тиісті қабылдағышты міндетті түрде пайдалану) пайдаланумен тікелей байланысты болады.
Осы коммуникациялық құралдарды пайдаланудың арқасында журналистиканың үш кіші жүйесі пайда бола ма: баспа, радио және теледидар, оның ішінде көптеген арналардан тұратын-жекелеген га-зет, журналдар, альманахтар, кітап өнімдері, радио және телехабар бағдарламалары, бүкіл әлем бойынша де, шағын өңірлерде де (облыстар, аудандар, округтерде) тарала алатын. Әрбір жеке кіші жүйе өзінің арнайы ерекшеліктерін пайдалану негізінде журналистика қызметінің үлесін орындайды, ең алдымен ақпаратты тіркеу және беру тәсілдерінде көрініс табады.
Баспа (газеттер, апталық, журналдар, альманахтар, Кітаптар) БАҚ жүйесінде ақпаратты қағаз парақта (матада, полимерлік полотнада және т.б., бұл принициально емес), ақ-қара немесе түрлі-түсті нұсқадағы бейнелер мен бейнелерді көшірудің баспаханалық техникасының көмегімен тіркеуге байланысты ерекше орын алды. Баспа станогынан шыққан өнім қандай да бір қосымша құралдардың көмегінсіз (радио-телевизиялық ақпаратты алу үшін теледидар, радиоқабылдағыш, магнитофон және т.б. қажет болғанда) көрермен-оқырман қабылдайтын, түсірілген әріптік мәтін, фотосуреттер, суреттер, плакаттар, схемалар, графиктер және басқа да бейнелеу-графикалық формалар түрінде ақпарат алады.
Бұл жағдай (баспасөздегі ақпарат қағаз бетінде тіркеледі және оқырман «делдалсыз» қабылдайды), PRES-тің және аудиторияның өзара қарым-қатынасының бірқатар маңызды қасиеттерін көрсетеді.
Біріншіден, нөмірге немесе кітапқа енгізілген барлық хабарламаларды «репертуармен» тез, шолып таныстыру мүмкіндігі бар, бұл өз кезегінде ақпараттың барлық көлемі мен әр түрлілігі бойынша бастапқы тұтас бағдар алуға мүмкіндік береді (туындының беттегі орны, тақырыптары мен бастаулары, «лидтері» және шығармалардың басқа да бөлінген бөліктері негізінде). Осының арқасында шығарылымның мазмұны туралы жалпы әсер етіп, әрі қарай қызықты материалды таңдап, «шығарып алу» сипатын анықтауға болады (қарау, іріктеп танысу, толық оқу, нөмірді сақтау немесе сақтау және қайта танысу үшін одан кесу және т.б.).
Екіншіден, «кейінге қалдырылған оқу» мүмкіндіктерін пайдалануға болады-алғашқы танысудан кейін материалды ішкі және толық оқу үшін ыңғайлы уақытта және қолайлы жерде қалдыруға болады (мысалы, нөмірмен танысуды кешке ауыстыру, кітап оқуды тоқтату, оған кейінірек оралу үшін және т. б.).
Барлық бұл мүмкін, өйткені баспа автономды арқасында тәсілі тіркеу. Олардың айналасындағыларға кедергі келтірмей ыңғайлы уақытта және радио тыңдауға немесе телехабарларды көруге мүмкіндік бермейтін немесе кедергі келтірмейтін жағдайларда (поезда, метрода, автобуста, ұшақта және т.б.) ақпаратты «өзімен бірге» алып жүру және «емдеу» оңай. Бұл жағдайда қосымша қиындықтар мен шектеулер туындайды (өзіңізбен бірге техниканы алып жүру керек, кедергілер мен тыйымдар, экрандау, мүдделі емес хабар тарату және т.б. болуы мүмкін). Бұл ретте мәтінді оқу және бейнелеу баспа материалын қабылдау оқырман өзі белгілейтін тәртіппен, қарқынмен және ырғақпен қалауына сәйкес өткізіледі. Мұның бәрі баспа басылымдарымен байланысқан кезде еркіндіктің көптеген дәрежелерін анықтайды, бұл оларды алдағы уақытта бұқаралық ақпарат құралдарының алмастырылмайтын және маңызды тасымалдаушылары етеді.
Осылайша, баспасөз жедел ақпараттандыруды жеңеді. Нөмірді дайындау, тиражды басып шығару, оны «тұтынушы» жеткізу және алу арасындағы айырмашылықты болдырмау мүмкін емес. Бұл әсіресе бүкіл ел бойынша таралған баспасөзге қатысты. Көптеген басылымдар жергілікті жерлерде (фототелеграф бойынша алынған түпнұсқалардан) бір рет басыла отырып, оларды негізінен баспа орнында басып шығара отырып, дегенмен, елдің әр түрлі өңірлері арасындағы сағаттық белдеулердегі айырмашылықпен және жеткізу үшін уақыт қажеттілігімен қатар жалпы ұлттық газеттерді жергілікті газеттерден әлдеқайда кешірек, ал кейде екінші-үшінші күнде де алады.
Баспаның оң және теріс қасиеттері осы бұқаралық ақпарат құралының табиғатына байланысты. Радио мен теледидармен көршілес болу жағдайында олар жағымды және теріс жағдайларды барынша азайту үшін журналистерді барынша ескеруі тиіс. Баспасөз журналистерінің қызметі құрылатын негіз мынадай ерекшелікке сүйенуді көздейді: салыстырмалы түрде сирек шығу, бұл ақпараттың терең талдауын талап етеді және мүмкіндік береді; қағаз тасымалдағыштағы Нақтылық, Бұл ақпаратты «алып тастау» режимін әртүрлілікке мүмкіндік береді; қағазда тіркелген ақпаратты ұзақ сақтау және пайдаланудың әртүрлі нысандары мүмкіндігі.