КСРО-ның 80-ші жылдардағы кеден саясаты

Революциядан кейінгі Ресейде және одан әрі – КСР одағында – кеден ісі мен ол туралы заңнаманың қалыптасу және даму процесі күрделі және қарама-қайшы сипатқа ие болды. Жалпы, 1917 жылдың қазан айынан 1991 жылға дейінгі кезеңде – құнды және пайдалы тәжірибе жинақталды, оны есепке алмағанда қазіргі ресейлік кедендік құқықты құру және жетілдіруді жалғастыру мүмкін емес.

Кеден қызметінің мәртебесі, басқа да кеден институттары сияқты, функциялары, өкілеттіктері, ұйымдық құрылымы 1917 жылдан 1991 жылға дейінгі кезеңде өзгеріссіз қалған жоқ — олар мемлекеттің ішкі және сыртқы экономикалық мүдделері мен қажеттіліктеріне сәйкес бейімделді, түрі өзгерді (рас, әрқашан жеткілікті түрде серпінді емес).

Кеден қызметі осы жылдары көптеген қайта ұйымдастыру мен штат санын қысқартудан қашқан жоқ.

30-жылдардың екінші жартысында қалыптасқан және 1964 жылғы Кеден кодексінде заңды бекіту алған кеден органдарының құрылымы өте елеусіз өзгерістерімен 80-жылдардың ортасына дейін сақталды.

КСРО аумағындағы Кеден ісін басқару сыртқы сауда министрлігінің қарауына жатқызылды және оның құрамына кіретін Бас кеден басқармасы арқылы жүзеге асырылды. Кеден мекемелері функцияларының арасында сыртқы сауданың мемлекеттік монополиясының сақталуын бақылау, кедендік операцияларды жасау және контрабандаға қарсы күрес бөлінді.

Осы бағыттар арнасында келесі жылдары кеден мекемелері қызметінің нормативтік-құқықтық базасы дамыды. Атап айтқанда, валюта мен валюталық құндылықтардың контрабандасы үшін әкімшілік жауапкершілік күшейтілді (1971 ж.), мәдени құндылықтарды елден заңсыз әкетуге жол бермеу жөніндегі іс-шаралар жүзеге асырылды (1976 ж.), КСРО Мемлекеттік шекарасынан өтетін тұлғалардың заттарын кедендік бақылаудың жаңа ережелері енгізілді (1977 ж.).

Кеден қызметі 50 — 60 жылдары әлемде шиеленістің әлсіреуіне, 70-80 жылдары жолды кесіп өткен халықаралық қатынастардағы разрядтауға нақты жауап берді. Ең алдымен, олар сыртқы сауда айналымының, Кеңес Одағының шет елдермен мәдени, туристік байланыстарының дамуына барабар ықпал етті. КСРО Сыртқы сауда айналымының орташа жылдық өсу қарқыны: 1961 -1970 жж.-8,2%; 1971 -1989 жж. -15,6% құрады. КСРО сауда серіктестерінің саны үнемі өсті. 1982ж. олар әлемнің 140-тан астам елі болды.

КСРО Сыртқы экономикалық және сауда-тарифтік саясатының басым бағыттарының бірі 1949 жылы құрылған Үкіметаралық экономикалық ұйым-СЭВ экономикалық өзара көмек Кеңесі шеңберінде Шығыс Еуропаның Социалистік елдерімен ынтымақтастық болды. Осы елдердің кеден қызметтері арасында ынтымақтастық пен өзара көмек, кеден заңнамасын біріздендіру туралы екі және көпжақты шарттар мен келісімдер жасалды. Кеден саясаты мен кеден ісі саласындағы іс-қимылды үйлестіруді Социалистік кеден ведомстволары басшыларының жыл сайынғы конференциялары жүзеге асырды. Усиливались үрдістері ырықтандыру шекаралық-кедендік режим.

Сыртқы экономикалық реформа кезеңінде (1986-1991 жылдар) кеден жүйесін дамытудың жаңа кезеңі басталады, оның ерекшеліктері монополист мемлекеттің кеден қызметтерін еркін нарық және демократиялық режим жағдайында жұмыс істеуге бағдарланған жаңа басқару құрылымына айналдыру талпынысымен байланысты.

Осы кезеңнің қисынды аяқталуы – 1991 жылы жаңа Кеден кодексін және КСРО «кедендік тариф туралы» Заңын қабылдау. Осы заңнамалық актілердің белгілі радикализміне қарамастан, іс жүзінде түбегейлі жаңа кеден жүйесін құру мүмкін емес.

1. Сыртқы экономикалық қызмет, КСРО-80-ші жылдар

Кез келген демократиялық мемлекеттің табысты экономикалық және әлеуметтік дамуының негіздерінің бірі оның сыртқы экономикалық қызметінің қалыпты жұмыс істеуі болып табылады.

Бұл қызметтің ерекше маңызы-ол шаруашылықтың барлық басқа салаларын техникалық қайта жарақтандыруға және жаңғыртуға, қоғамның қуатты материалдық базасын құруға үлкен үлес қосады және сайып келгенде оның азаматтарының өмірлік қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандыруға ықпал етеді.

Бұдан басқа, тұрақты заңнамалық реттеу арқылы жүзеге асырылатын сыртқы экономикалық қызмет мемлекет қазынасын толықтырудың маңызды көзі болып табылады. Әлемдік тәжірибе экономикалық дамыған елдердің көпшілігінде сыртқы экономикалық қызметті жүргізуден түсетін кедендік түсімдер есебінен ғана мемлекеттік бюджет кірістерінің едәуір бөлігі қалыптасатынын көрсетеді.
Сондықтан кез келген мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатының аса маңызды міндеті сыртқы сауданы жан-жақты дамыту мен кеңейтудің, басқа елдермен ынтымақтастықтың өндірістік және өзге де түрлерінің тетігін жетілдірудің міндеті болды және болып қала береді, онсыз саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді жүзеге асыру, еңбек өнімділігінің әлемдік көрсеткіштеріне қол жеткізу, ішкі нарықты жеткілікті көлемде және жоғары сапада және т.б. қажетті тауарлармен толықтыру, сыртқы экономикалық мүдделерді нығайту мен қорғау

Бұл міндетті шешу көбінесе осындай қайта құруларды табысты жүргізуге ғана емес, сондай-ақ мемлекет пен сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін сенімді құқықтық қамтамасыз етуге де байланысты.

Көптеген онжылдықтар бойы біздің елімізде сыртқы экономикалық қызметтің монополиясы, яғни мемлекеттің сыртқы экономикалық байланыстардың барлық түрлерін жүзеге асыруға айрықша құқығы үстем болды. Мемлекет өзінің монополиясын арнайы құрылған органдар арқылы жүзеге асырды. Сыртқы сауда сыртқы сауда министрлігі (кейінірек – сыртқы экономикалық байланыстар министрлігі) және оның салалық экспорттық-импорттық бірлестіктері арқылы; халықаралық есеп айырысулар – КСРО Сыртқыэкономбанкі арқылы жүргізілді.

Мұндай монополияландыру жағдайында сыртқы экономикалық қызметтің барлық маңызды мәселелері, әдетте, КОКП ОК және КСРО Министрлер Кеңесінің бірлескен қаулыларын, сондай-ақ ішкі пайдалану ССРО сыртқы сауда министрлігінің ведомстволық актілерін қабылдау арқылы шешілді. КСРО Сыртқы экономикалық қызметін заңнамалық реттеуге екінші дәрежелі орын берілді.

Кеңес мемлекетінің қылмыстық және кедендік заңнамасын тарихи талдау оның қызмет еткен барлық кезеңі ішінде бұл заңнама халық шаруашылығының аталған саласының қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ету жөніндегі өз міндеттерін жеткілікті дәрежеде орындамағанын растайды.

Мемлекеттік жоспарларда экспорт пен импортты қоса алғанда, өнімді өндіру мен бөлу анықталды. Экспортқа тауарларды жеткізу ішкі рынок үшін мемлекеттік баға белгілеу органдары белгілеген бағалар бойынша жүргізілді. Олар әлемнен айтарлықтай өзгеше болуы мүмкін-олардан айтарлықтай жоғары немесе төмен болуы.

Мысалы, мұнайдың, газдың, минералдық шикізаттың көптеген түрлерінің ішкі бағалары әлемдік нарық бағасынан едәуір төмен болды және олар бойынша өндірушілермен есеп айырысу жүргізілді. Экспорттық өнімді сатудан түскен кіріс мемлекет бюджетіне түсті. Керісінше, мысалы, электронды сағаттарға, транзисторлық қабылдағыштарға, полимерлік материалдардан жасалған бұйымдар мен басқа да тауарларға бағалар әлемдік деңгейден айтарлықтай асып түсті. Бұл тауарлардың экспорты шығынды болды,бірақ шығындар да мемлекеттік бюджет есебінен өтелді.

Экономикалық әдістер сыртқы экономикалық қызметті реттеуде өте шектеулі рөл атқарды. Мысалы, өнімді экспорттық орындағаны үшін көтерме бағаға үстеме қолданылған. Бірақ импортталатын өнімге оны ішкі нарықта сату кезінде отандық өндірістің ұқсас өнімдеріне бағалар таралды. Бұл ретте импорттық және отандық тауарлардың сапасы мен тұтынушылық қасиеттерінің көрсеткіштерінде айырмашылықтар ескерілді және экспорттаушы елдердің топтары бойынша сараланған ішкі бағаларға үстеме қолданылған.

Кедендік баждар мен алымдар сыртқы сауда алмасуды реттеудің көмекші құралы ретінде пайдаланылды. Олардың деңгейін экономикалық негіздеу мәселесі өзекті болып саналған жоқ. Экспорт пен импорттың экономикалық тиімділігі сыртқы саудадан мемлекет алатын жиынтық табыс бойынша анықталды. Бұл ретте ақшалай мәндегі жалпы табыс қана емес, сонымен қатар сыртқы сауданың елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері, экспортталатын және импортталатын өнімнің маңыздылығы назарға алынды.

Әртүрлі тауарлар экспортының салыстырмалы тиімділігі отандық өндірушілерден экспорттық тауарлардың белгілі бір санын сатып алуға арналған шығындарды ішкі көтерме бағалар бойынша осы тауарларды әлемдік нарықта сатудан түскен түсімге доллармен салыстыру жолымен анықталды.