«Ақпараттық қоғам» ілімі. Мануэль Кастельс

ХХ ғасырдағы адамзаттың даму процесіне жаңа көзқарас тың теориялық бағыттардың пайда болуына жол ашты. «Ақпараттық қоғам» ілімі осы теориялардың арасында ерекше орын алады. Қазіргі заманғы әлеуметтануда «ақпараттық қоғамның» бес түрлі анықтамасы бар. Олар технологиялық, экономикалық, жұмыспен қамтумен байланысты, кеңістіктік, мәдени факторлармен байланысты.

Технологиялық критерийді қарастырған кезде өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының соңынан басталған «қуатты микро» деп аталатын құбылысты айтуға болады. Бұл құбылысты кабелдік теледидар, телекомпьютерлік жүйе, жеке компьютердің пайда болуымен, сондай-ақ кеңселік техника, онлайн байланыс, мәтіндік редактор, CD-ROM сияқты техниканың таңғажайыптарымен сипаттауға болады.

Әлемдік даму технологияның үш инновациялық толқынымен ерекшеленетіні ғылым тарихындағы белгілі жәйт. Олар: 1) ауылшаруашылық революциясы; 2) өнеркәсіптік революция; 3) ақпараттық революция.

Жалпы алғанда технологиялық критерий әлеуметтікпен ұштасып жатыр, сондықтан «ақпараттық қоғамды» анықтауда негізгі критерий бола алмайды. Ал экономикалық критерий туралы айтқанда, әлбетте, ақпараттық қызметтің экономикалық құндылығының артуымен байланыстырамыз. Ақпараттық бизнес ішкі ұлттық өнімнің басым бөлігін құрау арқылы қоғамның ақпараттық сипатын көрсетіп отыр. 1962 жылы бұл жөнінде Фриц Мехлуп өз еңбегінде жазған еді. Ғалым білім беру, кұқық, баспа ісі, БАҚ, компьютер жасау, ақпараттық салаларын «ақпараттық қоғамның» негізгі белгілері деп көрсетті. 1977 жылы Марк Порст экономиканың ақпараттық секторын бастапқы және туынды деп екіге бөлді. Біріншісін, құны бар болғандықтан, анықтау оңай, ал екіншісі — компаниялар мен мемлекеттік мекемелердің ішінде, сондықтан нарықтық құны белгісіз деп жазады зерттеуші.

АҚШ зерттеулер арқылы ақпарат дайындау, ақпаратты өндіру және ақпарат қызметі, қоғамдық және жеке құжат жүргізу арқылы өз экономикасын дамытып отыр, бірақ сол ақпараттарды дайындау барысында «кім», «қалай», «неге» деген сұрақтар туатыны сөзсіз. Олай болса, осы құбылыстың әлеуметтік аспектісі назардан тыс қалмауы керек.

Д.Беллдің 1973 жылы жарық көрген еңбектерінен жұмыспен қамтуға байланысты критерий туралы ойды алғаш рет кездестіруге болады. Д.Беллдің ілімінде ақпарат сапасы жағынан да, саны жағынан да постиндустриялық қоғамның негізгі белгісі деп аталған еді.

Соңғы жылдардағы әлеуметтанулық әдебиетте ақпараттық және коммуникациялық технология негізгі критерийге айналды. Мысалы, Чарльз Лидботердің 1999 жылы жарияланған зерттеуінде ақпараттық қоғамдағы күнкөріс жөнінде айта отырып, дизайнер, дилер, музыкант, биотехнолог, гендік инженер, ниш-файндерлер сияқты жаңа кэсіп иелерінің пайда болғанын алға тартады.

Зерттеуші Хэральд Паркиннің кәсіби қоғам туралы 1983 жылы жазылған кітабында «ағылшын қоғамы 1880 жылдан бастап кәсіпқойлар қоғамына айналды» деген тұжырым жасады. Бұл — кәсіби сертификаттау мен талдау қоғамның өнімге, қызметке қоятын талаптарын күшейтуімен тығыз байланысты. Осы мазмұндағы тұжырымдардың басым бола түсуінің айғағы ретінде Олвин Тоффлердің «жаңа тап» ілімін айтуға болады. Оның негізгі идеясын «XX ғасыр интеллектуалдар мен техникалық интеллигенциядан тұратын жаңа құрылым» деген тұжырым құрайды. Ал зерттеуші Х.Паркин қоғамдық шиеленіс жеке сектордағы кәсіпқойлар арасында болады деп есептесе, А.Гоулднердің ойынша, ХХ ғасырдағы шиеленістің бір жағында «технократтар мен конформистер болса, екінші жағында тәуелсіз интеллектуал-гуманитарийлер тұр», яғни қоғамда негізгі күш ақпараттанған интеллектуалдардың қолына шоғырландырылған.

Кеңістіктік критерий бойынша қалалардың, елді мекендердің өзара байланысын қамтамасыз ететін ақпаратты жүйелердің орны ерекше бағаланады. Ал енді ақпараттық қоғамның мәдени критерийі туралы сөз еткенде Жан Бодрийяр еңбектеріне сүйенеміз. Ол «ақпарат көбейе түскен сайын, оның мәні кеми түседі» деп түсіндіреді. Постмодернистік қоғам саналуан белгілерді, символдарды көбейтеді. «Символдардың санының арта түсуі — адамдардың бір-бірімен тез түсінісуіне, тіл табысуына мүмкіндік береді. Егер бұрын белгілі бір символдар әлеуметтік топтарды білдірген болса, қазіргі кезде символдар негізінде әлеуметтік жағдайды анықтау мүмкін емес» деген Бодрийярдың тұжырымы қазіргі заманның мәдени сипатын көрсетеді.

Әлбетте, ақпараттың көбеюіне байланысты оның сапасына қатысты мәселе туындайды. 1986 жылы ғалым Теодор Роззак ақпараттың сапасын анықтау қажеттілігінің кезек күттірмес мәселеге айналып отырғанын атап көрсетті. «Білім, тәжірибе, даналық арасын айыра білуіміз керек. Қоғамның «негізгі идеялары» ақпаратта емес, оның принциптері ақпараттық қоғамға дейін-ақ жасалған», — деп тұжырымдайды Роззак.

Клод Шеннон, Орен Унвер (1949) сияқты зерттеушілер ақпараттың сандық жағына көбірек көңіл бөледі. Ақпарат «бит» арқылы, яғни символдардың жиілігінің ықтималдығымен айқындалады, басқаша «екілік санау жүйесі» деп атайды.

Сонымен қоғам дамуындағы ақпарат рөлінің басым бола түсуі соны ғылыми тұжырымдарды тудырды. Осы пікірлердің арасында ерекше көзқарастарын білдірген, «ақпараттық қоғам» ілімін жасаушының бірі -Мануэль Кастельс.

Оның белгілі еңбектері арасында «Ақпараттық ғасыр», «Урбанизация» (1972), «Ақпараттанған қала» (1989) атауға бар. Мануэль Кастельс еңбектерімен танысу нәтижесі оған марксизм ықпалы болғанын байқатады. Ғалымның үш томдық «Ақпараттанған ғасыр» деген еңбегінің бірінші томының құрылымы: технология, экономика, еңбек процестері. Ал екінші томында Кастельс «желілік қоғам» идеясын дамытса, үшінші томды тек саясатты саралауға арнайды.

М. Кастельс «ақпараттық қоғамды» — адамдардың, институттардың, мемлекеттердің өзара байланыстыратын желілер қоғамы» деп атады. Жаһандану мен әлеуметтік қарама-қайшылықтың одан әрі шиеленісуі, бір жағынан, адамдардың интеграция процесін жеделдетеді, екінші жағынан қарым-қатынастарды түрлендіріп, дезинтеграцияны күшейтеді деген түйін жасайды Кастельс.

Зерттеуші «Батыста ақпараттық капитализм қоғамы 1970 жылдан бастап орнады» деп есептеді. Ақпараттың жаңа кеңістіктерді жылдам игеруі әлемді желіге айналдырды, осыдан Кастельс желілік сипат алған капитализм кеңістігін жоғалтты деген пікір айтты және «желілік капитализм ұлттық мемлекетті жояды», — деп тұжырымдады.

М. Кастельс әлемдік еңбек бөлінісінің негізгі бағыттарын төртке бөледі:

1. Жоғарғы құнды (ақпараттық еңбек негізінде) өндірушілер;
2. Қомақты үлесті өндірушілер (аса құнды, қымбат емес еңбекке негізделген);
3. Шикізат өндірушілер (табиғи ресурстарға негізделген).
4. Артық (өндіруші ретінде еңбегінің нәтижесі қажетсіз, керек емес) өндірушілер (кұнсызданған еңбекке негізделген).

Мануэль Кастельс іліміндегі желілік кәсіпкерлік туралы ойлары назар аударарлықтай. «Бюрократия кәсіпкерліктің дамуына кедергі жасауы мүмкін (сол арқылы жалпы дамуға), сондықтан әлемдік желіні құру үшін кәсіпкерлер жеке, мемлекеттен тыс келісімшарт жасауға талпынады» дейді зерттеуші.. Осылайша, халықаралық корпорациялар желіге айналады. Корпорациялардың өз жұмысын мүлтіксіз ұйымдастыруы мен максимизация принципінің мүмкіндіктерін барынша сарқа пайдалануы — осыған қол жеткізді. Мысалы, максимизацияға негізделген саясат нәтижесінде Тойота компаниясы бес «нөл» принципі бойынша жұмыс жасайды. Бұл «постфордтық» деп аталатын ілімдегі «бейімделгіштікпен» үндесіп жатыр. Осыған байланысты М.Кастельс «Желінің логикасында билік, желідегі билікке қарағанда көбірек», — деген тұжырым жасайды. Осы жерде Макс Вебердің «кәсіпкерлік рухты» «кальвинизм мен капитализмнің таңдаулы туындысы» дегені еске түседі. М.Кастельс капитализмге «ақпараттық рух» тән дей отырып, «Шумпетер мен Вебер желілік кәсіпорынның кибер кеңістігінде кездесті», басқаша айтқанда, ақпараттық қоғам өзгерістердің, шығармашылық пен жеке бастаманың қосындысы деген пікір айтты.

Мануэль Кастельс зерттеген маңызды мәселелердің тағы бірі — жіктелудің жаңа түрлері. М.Кастельс «жазықта орналасқан корпорациялар теңсіздікті өзгертті», — дейді. Әсіресе, бюрократтардың «тағы» шайқалды, яғни билік қатынастарының сипаты өзгерді. Билеуші капиталистердің орнына «капиталистер жоқ капитализм» келді. Ал капиталистердің өмір сүруі -ақпараттандырылған еңбектің қолында қалып отыр.

Біліктілігі төмен жұмысшылар, «жалпы типтегі жұмыскерлер», көбіне — ер адамдар. Таптардың орнын «әлеуметтік қозғалыстар басты. Осы жаңа қозғалыс көсемдері масс-медиа мен ұйымдастыру әдістерін жақсы біледі», — дей отырып жұмысшы табының құлдырауын М.Кастельс екі себеппен байланыстырады. Біріншіден, жұмысшы табының саны азайды, екіншіден, құнның еңбек теориясы ақпарат (білім) жасайтын құн теориясымен алмастырылды. Осылайша, ақпараттанған жұмысшының пайда болуы жіктелуді өзгертті. М.Кастельс «төрт топ» деп атаған жүйедегі «төртінші әлемге» тапсызданған элементтерді жатқызады. Ғалымның ойынша, ақпаратталған еңбек -ақпаратталған капитализмнің негізі. Қарым-қатынас, командада жұмыс жасау, қиындықтарды шешу, бейімделу, өмір бойы оқу, үйрену. Сонымен, Кастельстің ойынша, бүгінгі маманға қойылатын талап — ұйымдастыру қабілеті, бұқаралық ақпарат құралдарын тиімді пайдалана алу және шешендік өнерді дамыту.

М.Кастельс капиталистік өндіріс тәсілінен ақпаратталған өндіріс тәсілінің айырмашылығын көрсетеді, яғни «қоғамдық байлықтың көзі — ақпарат» деген тұжырым жасайды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Громов И.А., Мацкевич А.Ю., Семенов В. А. Западная социология. СПб., 2003.
• История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю. Н. Давыдов. М., 1997.
• Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.
• Современная западная социология: Словарь. М., 1990
• Современная американская социология. М., 1994
• Теоретическая социология: Антология: В 2 частях. М., 2002.