Қақтығыстарды реттеудің әдістері
Мақсаты: Тар және кең мағынада қақтығыстарды реттеудің әдістерінің ерекшеліктері мен айырмашылықтарын ашу, қақтығыстардың кезеңдері мен реттеу этаптарына тән сипатттарын қарастыру.
Тар мағынада «Қақтығыстарды реттеу» термині қақтығыстарды басқару тәсілінің бірі деп қарастырылады. Оның қолданылуы қақтығыстардың жойылуын немесе аяқталуын білдірмейді, тек екі қарама қарсы жақтың бір біріне деген өшпенділіктерін шектей тұру, шығынға әкелмеуді білдіреді. Негізгі мағынасы қақтығыстарды алып тастау емес, оны нәтижелі қылу.
Қақтығыстарды реттеуде олардың болуын мойындау керек.Оның бірінші рөлін, қызметтері мен сипаты мен шығуын табу қажет. Қақтығыстар саясаттан бөлінбейтін болғандыұтан қақтығыстардың формалары мен сценариіне, оның жүрісіне, дамуына назар аударған жөн.Көп жағдайда қақтығыстың легитимациясы мен институционализациясына көп көңіл бөлінеді. Бұл қақтығысқа екі жаққа да қолданылатын құқықшылық пен заңдылықтардың ғана емес, сондай-ақ, ережелер мен нормалардың, заңдардң қолданылуын айтамыз. Мұндай ережелер халықаралық келісімдер, конвенциялар, конституциялар, халықаралық ұйымдардың жарғылары, регламенттері болуы мүмкін. Оның тиімділігі мен қажеттілігі екі жақтың да соны мойындап, кепілдік ретінде болса да теңдіктің болуын талап етеді.
Саяси өмір қандай болса, осындай ережелердің формалары мен мазмұндары да әрқилы. Тарихтың әртүрлі кезеңдерінде, әртүрлі қоғам мен мемлекеттерде, саяси жүйелер мен саяси режимдерде халықаралық келісідерге талап оның мазмұны мен формаларын өзгертті. Институцияландырылған қақтығыстардың мысалы ретінде дуэльге шығу болып табылады. Бізге белгілісі, эуэльге қатысушылар мен оынң тәсілдері, уақыты, дистанциясы, сондай -ақ куәгерлердің тәртібі, дуэльге дейінгі секнданттар мен куәгерлер, дуэль кезінде және одан кейінгі жүріс тәртібі кодекспен қарастырылған. Институциаландырылудың негізінде әлеуметтену, яғни, легитимдендірілген тәсілдер мен бекітлген орындау тәрьібі, іс- әрекеттер жиынтығы қарастырылған.
Ғылыми және әдеби кітаптарда қақтығыстарды реттеуде жаугершілікті азайту, ортақ мәселені шешу әдістерін іздестіру түсінігі беріледі. Ерекше көңіл бөлінетіні оқыту және зертеу технологиясы: реттеу, қақтығыстық жағдайда шешім қабылдау, қақтығыстарды бейбіт түрде шешу, келіссөздер, делдалдық процесін ұйымдастыру, қақтығысқа ықпал етудың мүмкін әдістеріне сараптама жасау. Мемлекеттер арасындағы қақтығыстар, әскери қақтығыстар жойылмайды., бірақ кең масштабтағы соғыстар мемлекеттер арасында мүмкін болып табылады. Мемлекет қақтығыстардың бір жақты қатысушысы болып қала береді, бірақ қақтығыстың екінші жағы мемлекеік емес акторлар экстремистік, діни, қылмыстық синдикаттар мен қылмыстық топтар болып келеді. Басқаша айтқанда қақтығыстың қатысушылары әсекри жауынгерлер болып табылады.
Қақтығыстың дамуындағы оның пайда болып дамып, шешілуіне дейінгі жағдайын алты кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең: «Қақтығыстың реттелуіндегі психологиялық дайындық» — қақтығыс пайда болады және қақтығыстық екі жақтың мотивтері белгілі боып бастайды. Екінші кезең: «Қақтығысты туындатқан нақты мәселелердің анықталуы» — қақтығыстың пайда болу себептерін анықтауға мүмкіндік береді. Үшінші кезең: «Қақтығыстарды шешуге мүмкін жағдайларды іздестіру» — қақтығыстарды рет еуге мүмкін болатындай барлық жолдарды қарстыру. Төртінші кезең: «Қақтығыстарды шешудегі нұсқаларды таңдау және өңдеу» — қарама қарсы екі жақтың тиімділігі үшін қарастырылатын қақтығыстарды нақты шешуге бағытталған нұсқалардың таңдалуына бағытталған. Бесінші кезең: «Қақтығыстарды реттеу процесі» — қақтығыстарды реттеуге арналып, оны жүзеге асыру жүргізіледі. Алтыншы кезең: «Қақтығыстарды реттеудің процестерінің аяқталуы» — қақтығыстарды реттеудің аяқталуы, қарама қарсы екі жақ қақтығыстың аяқталғанын мойындап, екеулерінің арасындағы қатынас сақталады.
Қақтығыстың этаптарымен бірге қақтығыс фазалары байланысты, оларды бір бірінен ажыратып, оларды шешеу мүмкіндіктерін қарастырған жөн. Қақтығыстың динамикасының сипатын төмендегідей қақтығыстық кезеңдер түсіндіреді: 1) қақтығыстың басталуы; 2) қақтығыстың дамуы; 3) қақтығыстың шектен шығуы; 4) қақтығыстың өшуі; 5) қақтығыстың аяқталуы; 6) қақтығыстың аяқталуы; Ұзақ уақытқа созылған және өткір қақтығыстарда қақтығыстар циклді түрде қайталана береді. «Қақтығыстың өшуі» фазасынан немесе «қақтығыстың аяқталуынан кейін» «қақтығыстың дамуы» фазасы басталып, шектен шығу, өшу, қақтығыстың аяқталуы фазалары қатар жүріп, кейін басқа циклдар басталуы мүмкін. Әрбір цикл сайын қақтығыстың шектен шығуы одан сайын жоғарылай түсіп, өткірлік деңгейі мен интенсивтілігі арта түседі.
Келіссөздер — тек қана қақтығыстың аяқталып, оның ретелуінен, шешілуі ғана емес, сондай-ақ, қақтығыста қатысу әдісі, оның дамуының бір формасы болып табылады. Келіссөздер процесінің өзі оған дайындық,, бұл процесс кезінде екі жақты татуластыру үшін қақтығыстың дамыған кезеңінде қолданылып, қатысушылардың өз көзқарастары мен құндылықтарын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Келіссөздер — бұл біріншіден, ортақ көзқарастарды көздеген шаралардың бірі. Келіссөздер кезінде көрінетін бәсекелестікте, бір жақ екінші жаққа өзінің көзқарастарын жүзеге асыратындай іс-қимыл кезінде сыйақы алуға мүмкіндік береді.
Келіссөздер — бұл екі жақтың да көзқарастары мен мүдделері көзделген картаға қойылған стратегия. Әрине екі жақ бірден келісімге келе қоймайды. Келіссөздер кезіндегі күштердің арақатынасына сай олардың мазмұны мен көзқарастары, келіссөз жүргізушілердің жеке стилі мен келіссөзер формасы, фазалары, келіссөз жүргізу тәсілі әртүрлі болып ауыса береді. Келіссөздерде әрине, қақтығыстардағы қатысушылар күшінің арақатынасымен олардың бір бірімен күреске дайындығы маңызды болып табылады.
Келіссөздерді қақтығысқа қатысып отырған бөлек мемлекеттер, халықаралық ұйымдар, жеке азаматтар, делдалдар мен қызығушы топтар жүргізе алады. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, біліктілігі бар, осы салада сәтті келіссөздер жүргізіп, танылған, арнайы дайындықтан өткен адамдар ғана келіссөздің сәтті өтуіне себепші болады. Оның классикалық мысалы болып, келіссөз жүргізуші- басқалармен диалог жүргізуде өз елінің көзқарасын білдіретін дипломат-елші болып табылады.
Кез келген халықаралық-саяси қақтығыс белсенді, саналы түрде саяси қызметке бағыт алған адамдардың қатысуынсыз пайда болып, дамып, реттеле алмайды. Олар тек қана қақтығыстың құрбаны болып қана қоймай, өзіне пайда әкелу үшін әдейі ойластырылып жасалған қақтығысқа өрт қоятын қарулы сипатқа да әкелуге мәжбүр ететін бірден бір себепші болады. Әртүрлі жағдайда бұл ресурстар мен байлықты иемдену үшін пайданы ойластыру жағы да қарастырылған. Алайда саясат әлемінде пайда табу биліктің араласуынсыз жүзеге аспайды. Әлеуметтік үйлесімділіктің, қақтығыссыздық нақты қоғамдық қатынастарда жүзеге аспайтыны белгілі және дәлелденген деп те айтуға болады.
Қақтығыс халықаралық-саяси бола алады, егер, біріншіден, қақтығыстың пәні билікті бөлу, тарату, ұстау; екіншіден, қарсы екі жақтың күресі ұлттық-мемлекеттік шекарадан шығатын болса; Осылайша, таққа таласқан екі әулеттің билеушілері арасындағы немесе партиялар арасындағы үкімет құруға ұмтылған билік үшін күресі — бұл саясаттың бір сатысы болып табылады. Мемлекеттер арасындағы отарлар, жер байлықтарын игеру үшін күрес дами келе халықаралық -саяси аренаға шығып, халықаралық-саяси қақтығыстарға әкеледі. Халықаралық-саяси қақтығыстардың қатысушылары әлемдік аренада саяси күреспен айналысатын кез келген әлеуметтік қауымдастық бола алады. Халықаралық-саяси қақтығыста қатысушылардың біреуінің күші екіншісінен бөліп қарастырылмайды. Бұл жерде күш те, әлсіздік те бір біріне қатысты ғана бағаланады.
Тұрмыста да, ғылымда да «күштеу» сөзінің көп жақты түсіндірмесі айтылады. Ол қақтығыстағы іс қимылдың барлық түрлерін қарастырады. Заңгерлер күштеу түсінігінен бір адамға екіншінің әдейі бағытталып жасалған физикалық зиян келтіруін, және күш көрсету ол бұрынғы замандардан бері қолданылып келе жатқанына сүйенеді. Күш көрсету, зорлық жасау-әлеуметтік іс қимылдың маңызды формасы, ол адамның немесе басқа да әлеуметтік қауымның өзінің еркінсіз мақсатын оындауға итермелейтін мүмкіндігі. Саяси қақтығыста күш көрсету, зорлық жасау билік жүйесінде көндіру, итермелеу тәсілдерін қолданып, қарсыласқа соққы беру болып табылады.
Халықаралық қатынастар туралы қазіргі ғылымда «стратегия» түсінігі бір бағытты көздеген біреуге тәсілдер арқылы ықпал ету аынқтамасымен түсіндіріледі. Стратегия қақтығысты бақылауға, басқаруға, немесе керісінше әлеуметтік-саяси қырғи-қабақтықты алып тастауға, қақтығыс эскалациясының бір сатысынан екінші сатысына өтуде қажет емес күрделене түсуден, мысалы, ашық қарсылыққа көшіп кетпеуін көздейді. Стратегияның мәні ол қарсыластың орны толмайтын шығынға әкелетін потенциалды қолданбай кең көлемдегі күш көрсетіп, зорлық жасамауды қарастырады.
Әскери қарулы қақтығыстардың екі негізгі типі бар. Біріншісі, діни, этникалық, саяси, қақтығыстарға әкелетін ішкі саяси қақтығыстар. Тарихта ол азаматтық соғыстар, көтерілістер, қарулы бас көтерулер, төңкерістер сияқты сипатталған. Бұл соғыстар мен қарулы көтерілістерге жиі құрылатын жеке немесе мемлекеттік емес ұйымдар ұйымдастырған партизандық отрядтар, әскери дружиналар, қарулы ұйымдардың төмен интенсивтілігімен сипатталатын қарулы құрылымдары тән.
Екіншісі, мемлекеттердің, мемлекетаралық одақтардың, әскери саяси блоктардың көзқарастарының соқтығысынан болатын қатығыстар. Осы типтегі қақтығыстар белгілі болғандай, қоғамның атынан жауап беретін, мемлекеттің кез келген тапсырмасын орындап, қарулы күш қолдана алатын тұрақты әскер ұстайды. Саяси тұрақтылық және саяси қақтығыстар көп жағдайда бір біріне қарама қарсы болмайды, олар, «бірін бірі толықтырып» тұратын диалетикалық үйлесімділікте болады.
«Үшінші жақ» түсінігі тар және кең мағынада «делдал», «келіссөз кезіндегі бақылаушы», «арбитр» түсінігін береді. Үшінші жақ ретінде кез келеген бақылаушы немесе статусы жоқ тұлға , бірақ, екі жақ аоасындағы қақтығыстық жағдайды реттеу мәселелерімен айналысатын тұлғаны айта аламыз. Үшінші жақтың қақтығысты екінші адамға пайда әкелу үшін емес, бейбіт түрде шешуші екенін айта кету керек, ол тіке немесе қосымша жанама түрдегі араласушы бола алады. Егер, үшінші жақ келіссөздік бағыт алса ол делдалдықты, мейрімді қызмет көрсету, арбитраждықты білдіреді.
Делдалдықтың астарында үшінші жақтың мәселені шешу үшін қолайлы шешім іздеу жолын қарастыратын міндеті жатыр. Мейірімді көмек көрсету түсінігі мағынасы жағынан делдалдыққа ұқсас. Мейрімді көмек көрсету қақтығысып жатқан екі жақтың қақтығысын бейбіт түрде шешуге жағдай жасау қызметі. Бұл жағдайда үшінші жақ халықаралық-саяси қақтығыс жағдайында өзінің территориясын келісім жасау үшін беріп, немесе «хат-хабар беруші» рөлін орындаушы бола алады. Делдалдық сондай-ақ, үшінші жақтың қақтығысты реттеуін де қарастырады. Оның міндеті-тек қана келіссөздері ұйымдастырып қана қоймай, шешім табудың оңтайлы жолын қарастырады. Сондықтан әрқашан делдалдық пен көмек көрсетуді ажыоатқанда олардың қақтығыстарды реттеу процсеінде үшінші жақ ретіндегі рөлін анықтаған жөн: белсенді (делдалық) немесе пассивті (көмек көрсету).
Қарулы қақтығыстардан бас тарту одан тек қана айну ғана емес, ол біріккен шешім қабылдауды іздестірудің жоқтығы болып табылады. Қатысушылар кез келген бір жақты қадамдар, көп жағдайда, бір біріне саяси және экономикалық қысым клтіруі мүмкін. бір жолды іздестіру үшін біріккен іс-әрекеттер, келіссөздер қатысушылардың келіссөздерге альтернатива жоқ екеніне көздері жеткеннен кейін ғана басталады. Американдық авторлар Р. Фишер және У. Юри «BATNA» деп аталатын арнайы термин енгізді, яғни, келіссөздік келісімге келудің ең жақсы альтернативасы дегенді білдіреді. Оның болмауы — келіссөз процесінің негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Бір ескеретін жай BATNA сияқты келіссөздік кеңістіктер де нақтыланбаған. Ол қатысушылардың өзара әрекеттесуінің нәтижесінде алмасып, пайда болып, кеңейіп, тарылып, нақтыланып, тіпті, жойылып кетуі де мүмкін. Болмаған жағдайда екі жақ та қайтадан қарсы тұруға мәжбүр болады.
Б. И. Нұрбосынов, Р.Ғ. Ережепова