Америкалық әлеуметтанудың негізгі бағыттары

ХIХ ғасырда АҚШ-тағы әлеуметтанулық ағымдар Еуропадағыдай тек теориялық мәселелермен айналысты. ХХ ғасырдың басында әлеуметтануда эмпириялық ағым пайда болды. Эмпириялық әлеуметтанудың дамуына әлеуметтанулық зерттеулерде экспериментті қолдану; зерттеулердің қолданбалы сипатының артуы; әлеуметтану ғылымының салалық бөлінісі ықпал етеді. Америкалық эмпириялық мектептегі Чикаго мектебінің қалыптасуына атақты ғалымдар Смолл, Винсент, Хендерсон, Томас, Уорд, Самнер, Гиддингс, Росс, Кули ықпал етті. Чикаго мектебі мектебі аясында Уильям Ф.Огборн (1886-1959) технологиялық детерменизм ілімінің нұсқасы болып табылатын «мәдениеттің кенжелеу ілімі» деп аталатын ерекше көзқарас ұсынды.

Кейінірек пайда болған «инвайронментті» әлеуметтанудың қалыптасуына Чикаго мектебі әсер етті. Ал Гарвард университеті ғалымдары эмпириялық әлеуметтануда өнеркәсіптік әлеуметтану бағытын дамытты. 1924-1932 жылдары Хоторн қаласында орналасқан «Уэстерн электрик» фирмасында жүргізген эксперименттері Э.Мэйоның «Адами қатынастар ілімі» деген атпен белгілі іліміне арқау болды.

Америкалық әлеуметтанудағы «үлкен ілім» атауына ие болған ғылыми бағыт — құрылымдық-функциялық аса маңызды және күрделі бағыттардың бірі. Оған әлеуметтік болмыстың эмпириялық фактілерін түсіндірудің толық жүйесі ретінде әлеуметтік әрекеттіліктің аяқталған жүйесін құруға саналы түрде тырысушылық тән. Құрылымдық-функциялықты дамытушы Толкотт Парсонс өзінің зерттеулерінде құрылымдық функциялықтың негізгі әдістемелік принциптерін жасады.

Осы бағыт өкілі Роберт Мертон құрылымдық-функциялық талдау мен эмпириялық әлеуметтік зерттеуді біріктіру маңызды деп санады, сондықтан «үлкен» теорияға ол «орта деңгей ілімдерін» балама ретінде қарсы қойды. «Орта деңгей ілімдері» статистикалық-эмпириялық жұмыс гипотезалары мен бәрін қамтушы жалпы теория арасында орын алды. «Орта деңгей ілімдерінің» түсініктеріне «референтті топтар», «айқын және латентті функциялар», «аномия», «бюрократия», «элеуметтік дисфункция» және т.б. концепциялар жатады.

ХХ ғасырдың ірі әлеуметтанушылардың бірі Сорокин Питирим Александрович (1889-1968) — америкалық әлеуметтану ғылымының белгілі өкілі. Питирим Сорокиннің көзқарасында неопозитивистік-бихевиористік бағыт басым болды

Америкалық әлеуметтанудағы белгілі бағыттардың бірі — бихевиоризм XIX ғасырда пайда болған психологиядағы ағым. «Бихевиоризм» терминін 1913 жылы ғылымға енгізген америкалық психолог-ғалым Уотсон. Осы ағымның дамуына белгілі бихевиористердің бірі — Скиннердің де көзқарастары ықпал етті.

Бихевиоризмнің дамуы ғылымның сана психологиясынан адамның ғадетін, әлеуметтік іс-әрекетін зерттеуге ауысуын білдіреді. Осы бағыттың пайда болуын XIX ғасырдағы америкалық психолог Э.Торндайк есімімен де байланыстырады. Ол 1898 жылы жануарларға жүргізген эксперименттері нәтижесінде докторлық диссертация қорғады және нәтижесінде ғылымға тың тұжырымдар енгізді. Мысалы, жануарлар кездейсоқ әрекеттер арқылы, яғни үйрену процесінде қателіктер жасап, қарапайым тілде айтсақ, «маңдайын тау мен тасқа ұрып» ортаға бейімделеді. Тура осылай белгілі бір әрекеті табысты болса, адам сол әрекетті қайталайды. Осыдан ғылымда «тиімділік заңы» деген ұғым пайда болды.

Бихевиористер «бір мезетте адамға бірнеше тітіргендіргіш әсер ететін болса, ағзаның біріне берген реакциясы басқа тітіркендіргіштерге берген реакциясына ұқсас болады («ассоциациялық үйрену заңы») деген тұжырым жасады.

Аталмыш тәжірибелердің негізі — философиялық позитивизм, яғни тікелей бақылауға болатынды ғана зерттеу керек деген идеямен тығыз байланысты. Бихевиоризмде адам іс-әрекеті немесе ғадеті «S→R» (стимул-реакция) формуласы шекарасындағы байланыстар жиынтығы арқылы түсіндіріледі.

Табиғи ортамен байланыс туралы ілімдердің АҚШ-тағы нұсқалары америкалық қоғамның қалыптасу ерекшеліктеріне байланысты. Инвайронментализм деп аталатын бағыт — әлеуметтік құрылымдардың өмір сүретін ортасы мен өзара әрекетінің теориялық және дүниетанымдық мәселелерін қарастыратын сала. Сонымен қатар инвайронментализм — тіршілік ету ортасының сапасын зерттейтін бағыт.

Табиғатты игерудің экстенсивті әдісінен интенсивті әдісіне көшу -фронтирді қайта зерделеудің орын алуы — америкалық қоғамдағы демократия негізінде игілікке қол жеткізуде жатыр. Осы кезеңге тән нәрсе — қоғам мен табиғаттың өзара байланысын зерттеудің төрт негізгі бағыты қалыптасты. Олар: консерватизм, қорғаушы ілім, эгоизм және экономизм.

1. Консерватизм. Табиғатты пайдалануды басқарудың технологиясымен байланысты. Қорғаушы ілімі — биоцентризм. Бұл бағыт жабайы табиғатты сақтауды, қорғауды жақтайды.
2. Экологизм — объективті, жаратылыстанымдық заңдарға негізделген. Бұл бағыт үш маңызды әлеуметтік жүйелерді ұсынды. Соның бірі — О. Леопольд ұсынған — «экожүйелік холизм идеясы» .
3. Экономизм табиғатты қорғау мәселелерінде оптимистік бағытта, себебі табиғат жеке мүдде мен жеке бастама негізінде игеріледі.

О.Леопольдтың «экожүйелік холизм» идеясы қоғам мен табиғат арасындағы қарым-қатынастың тепе-теңдігін сақтауды ұсынады. Өзінің тұтастығын, тұрақтылығын сақтауға, сондай-ақ биологиялық жетілуге ұмтылуы — кез келген экожүйе үшін ақыл-парасат аясында, ал егер теңдік жойылса, ол экожүйені бұзады.

Экологиялық тұрғыдан жағымды әрекет — экожүйенің тұтастығы мен тұрақтылығын әлеуметтік құндылық ретінде қабылдау. Олай болса, бұл белгілі дәрежеде өзін-өзі шектеу десе де болады. Осыған байланысты «моралдық қауымдастық» деген ұғым пайда болды. Бұл қоғам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасты индивидтің функциясы емес, рөлі өзгереттіндігіне басымдылық берумен байланысты.

Әлеуметтік-экологиялық жүйелердің негізі — Дж.Дьюидің «инструментализм ілімі». Ол эволюциялық-гуманистік ілімді индивидуализммен біріктірді. Концепцияның өзегі — «адамның әлеуметтік табиғаты — дамудың белгілі бір кезеңдегі қоғам мен табиғат арасындағы байланыстың сипаты мен нәтижелерінің негізінде қалыптасады» деген тұжырым.

ХХ ғасырдағы америкалық әлеуметтануда өзіндік ерекше орны бар зерттеушілердің бірі — Миллс Чарльз Райт (1916-1962). Социолог және публицист ретінде Миллс «Шағын бизнес және азамат соғысы» (1958), «Биліктегі жаңа адамдар» (1948), «Ақ жағалылар» (1951), «Әлеуметтік құрылымның сипаты» (1959), «Билеуші элита» (1956), «Марксистер» (1962) деген еңбектерді жариялады. Миллс аз ғұмырында көп еңбек қалдырғандардың бірегей тұлғалардың бірі. Ч.Миллстің ғылыми шығармашылығы үш кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңінде (1939-1945) ғалым негізінен прагматизммен әуестенді. Ал 1946-1955 жылдары, Колумбия университетіне ауысқаннан бастап, эмпириялық зерттеулермен айналысты және атақты Дж.Ландбергтің қолданбалы зерттеулер бюросында жұмыс жасауы оны зерттеуші ретінде шыңдады. Бір ғана Нью-Йорк штатының өзінде Миллс отыздан аса қалада «далалық» зерттеулерге қатысты.

1956-1962 жылдар аралығында Ч. Миллс маркстік философиямен жете танысып, қызығушылық танытты. Ол америкалық ғылыми мектептердің негізгі идеяларын, мысалы абстрактілі эмпиризмді сынай бастады және Америка үкіметінің жүргізіп отырған милитаристік саясатын да қатты сынға алды. Оның осы кезеңдегі атақты жұмыстары «Билеуші элита» және «Әлеуметтанулық қиял» деген шығармалары еді.

Қоғамның даму процесіндегі өзекті мәселелердің бірі ретінде танылған басқару америкалық әлеуметтануда менеджеризм бағытының пайда болуына, жандануына мүмкіндік туғызды. ХХ ғасырдың басында өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың экономикалық дүмпудегі рөлі «менеджерлік революция» құбылысымен байланыстырылды. Бұл бағытта Дж. Бернхем, Р. Гордон, У.Лернер, Питер Друкер сияқты зерттеушілер болды. Сондай-ақ, 1953 жылы Питирим Сорокин «менеджерлер табы» туралы ойларын білдірсе, Толкотт Парсонс — техперсоналды басқару жөніндегі тұжырымдарға назар аударды. Ал 1958 жыл Д. Белл ғылыми-техникалық революция нәтижесінде пайда болған қоғамдағы менеджеризмді «үнсіз революция» деп бағалады.

50-60 жылдардағы әлеуметтану ғылымындағы дағдарыс 70 — жылдардың ортасына таман тұрақтана бастады. Тұрақтылық кезеңі либералдық және неолибералдық көзқарастардан неоконсерватизмге өтумен сипатталады. Әрине бұл жерде неолибералдарды «неоконсерваторлар» деп атағандар — солшыл интеллектуалдар. 60-жылдары сәнге айналған революцияшыл рухты жақтамағандар, тұрақтылықты көздегендерді «неоконсерваторлар» деп атады. Олардың негізгі сынағаны — саяси құбылыстар.

Негізінен бізді қызықтыратын бағыт — әлеуметтік-философиялық неоконсерватизм. «Жат мәдениет ілімінің» өкілдері Д.Белл, Р.Нисбет, М.Новак батыс, соның ішінде америкалық мәдениеттегі солшыл радикализм, гедонистік идеялардың үстемдігі және олардың әлеуметтік өмірге ықпал ете алатын салаларды жаулап алуы туралы жазады.

ХХ ғасырдың жетпісінші жылдары Америкада постиндустриялық қоғам жөніндегі және футурологиялық ойлар басым бола түсті. Мысалы, «постиндустриялық» (Д.Белл), «жаңа индустриялық» (Дж.Гэлбрейт), «жоғары индустриялық» (О.Тоффлер), «технотрондық» (З.Бжезинский) және т.б. ілімдерде адамзаттың жаңа даму сатысының нәтижесі туралы пікірлер айтылды. Осы ілімдерге тән парадигмалар қайта индустрияландыру және индустриялық қоғамды постиндустриялық қоғамға дейін дамыту болды. Қайта индустрияландыру парадигмасында ғылым мен техниканың адамға қызмет етуі, оны адамзатты сақтап қалуға, табиғатты қорғауға бағыттау керек деген идеяларға негіз болды. Ал постиндустриялық қоғамның ақпараттық сипатта екеніне баса назар аударылды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Американская социология: Перспективы. Проблемы. Методы. М., 1972. С. 360-378.
• Баразгова Е.С. Американская социология: традиции и современность. Екатеринбург-Бишкек,1997
• Современная американская социология. М.,1994
• Коровин В.Ф. Основные проблемы «новой социологии» Райта Миллса. М.,1977.