Қазақстандағы саяси модернизация: негiзгi кезеңдерi мен ерекшелiктерi

КСРО-ның тарауымен Қазақстанның қазiргi жылнамасында жаңа өтпелi кезең ашылды. Оның мазмұны – кеңестiк тоталитаризммен түбегейлi қоштасуды қамтамасыз етуге бағытталған постсоциалистiк жаңғыру, Қазақстанның дәстүрлi қоғамнан қазiргi заманғы әлеуметке өтуiн аяқтау, аяқталмаған индустриалды жүйенiң шегiнен шығып, постиндустриалды кезеңге өту едi. Қазақстан демократияландырудың ғаламдық үрдiсiмен, оның «үшiншi толқынымен» осылай бетпе-бет келдi. Түпкiлiктi таңдауымыз туралы 1990 жылдардың ортасында Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаев мәлiмдедi: «Бiздiң таңдауымыз қазiрдiң өзiнде айқын, мақсатымыз белгiлi. Алайда алдымызда демократиялық даму үлгiсiн таңдау проблемасы тұр».

Демократиялық принциптерге сәйкес, қоғамдық институттарды қайта құру – демократияландыру үрдiсi болып табылады. Әр кезеңнiң тарихи байланыстарын қалпына келтiрумен, мәдениеттi гүлдендiрумен және экономиканы оның тиiмдi үлгiсi – нарықтық, либералды экономиканы қайта құрумен бiрге Қазақстанда демократияландыру үрдiстерi белсендi жүргiзiлдi. Бұл процесс елiмiзде билiк жүйесiн қайта құрудан басталғаны белгiлi. Ең алдымен 1991 жылы желтоқсан айында Қазақстан Республикасы Президентiнiң сайлауы болды. 1995 жылы екi палаталы Парламент сайлауының өтуi тиiстi басқару органдарының билiк өкiлеттiгiн түпкiлiктi нығайтып, жалпы билiк саласында демократиялық қайта құру үрдiсiн аяқтады. Парламенттiң жұмыс тәжiрибесi көрсеткендей, ол өз өкiлеттiгiне сәйкес табысты жұмыс iстеу үшiн өзiне жүктелген мiндетi мен орнын тез таба бiлдi. Үкiметтiң қызметiне бақылау жасау жөнiндегi өкiлеттiгi бар Парламент алдымен реформалық өзгерiстер үрдiсiн заңдылық тұрғысында қамтамасыз еттi. Бұл елiмiздi демократиялық жолмен дамыту талаптарына сай келiп жатты.

Қазақстандағы демократиялық жаңғыру үрдiсiнiң ерекшелiгi мынадай: Бiрiншiден, 1980-1990 жылдар аралығындағы жалпы өзгерiстер сипатында кешендi түрде қарайтын болсақ, ол посткоммунистiк режимнiң тарихта бұрын баламасы болмаған трансформациялануын (өзгеруiн) көрсетедi. Екiншiден, жаңғыру технологиялық және экономикалық дамудың түрлi кезеңдерiнде пайда болған мiндеттердi шеше отырып, қуып жетушi сипатын танытады. Үшiншiден, реформалық үрдiс тарихи, әлеуметтiк-мәдени, дiни қатынастары бiркелкi емес унитарлық мемлекетте жүргiзiлдi. Елiмiздiң бүгiнгi күнге дейiн жүрiп өткен жолындағы демократиялық жаңғыру кезеңдерiнiң хронологиялық кестесiне тоқталатын болсақ, Қазақстанда саяси қайта құрудың алғышарты 1985–1990 жылдары пайда болды. Қазақстан өзге де ТМД елдерi сияқты 1980 жылдардың екiншi жартысында ырықтандыру жолына түсе бастады. Ол кезде бұрынғы КСРО-да қайта құру үрдiсi iске қосылған.

Сөйтiп республика КСРО-ның құрамында тұрғанда-ақ либеризация кезеңiне өте бастады. 1985–1990 жылдар аралығында қоғамдық санада кеңестiк құндылықтардың сәйкестiк жойылуы жүрiп жатқан. Қазақстанда да өзге одақтас републикалардағы сияқты ұлттық сананың шұғыл өскенi байқалды, ел басшылығы экономикалық тәуелсiздiк туралы белсендi мәлiмдеме жасады, түрлi қоғамдық-саяси ұйымдар қызметi радикализацияланды. 1990–1993 жылдарғы кезең қоғам өмiрiне либералдықдемократиялық дәстүрлердiң жаппай енгiзiлуiмен есте қалды. Бұл уақытта Қазақстан ырықтандыру кезеңдегi саяси қайта құруларға толыққанды ене бастаған. Елiмiзде ескi жүйенiң қиратылуымен қатар жаңа саяси жүйе белсендi түрде құрыла бастады. Қоғамдық-саяси өмiрдi либеризациялау жүйесi енгiзiлiп, жеке меншiктiк пайда болды, кәсiпкерлiкпен айналысу үшiн мүмкiндiктер ашылды, саяси көзқарасты ашық түрде бiлдiруге жағдай жасалды, мемлекеттiк емес тәуелсiз БАҚ және т.б. өмiрге келдi. Осындай ырықтанушы қуатты үрдiстердiң жүруi қысқа мерзiм iшiнде елiмiздiң саяси дамуын жаңа мазмұнмен толықтырып, саяси реформалар жүргiзудiң пiшiнiн нақтылап бердi.

Қоғамдық өмiрдi ырықтандыру елiмiзде көппартиялықты енгiзумен айқындала түстi. Саяси плюрализмнiң дамуы нәтижесiнде саяси партиялар саны көбейдi. Егер бұрынғы кезеңде Қазақстанның саяси кеңiстiгiнде азаматтық және протопартиялық институттар ғана болса, 1993 жылдың аяғында саяси партиялар құрудың алғышарттары жасалды. Мұнымен бiрге елiмiздiң экономикалық саласында бiрқатар маңызды оқиғалар орын алды. Атап айтқанда меншiктiң алуан түрлiлiгi заңды түрде бекiдi, өзiнiң қаржылық-несиелiк, салық және кедендiк саясаты бар еркiн экономикалық жүйе енгiзiлдi.

Жеке бизнес пен кәсiпкерлiктi дамыту үшiн кең мүмкiндiк ашылды. 1990 жылдары Қазақстанда елiмiздiң жоғары өкiлеттi органы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесiне алғашқы балама сайлау өткiзу елiмiздi демократияландыру жолына түсiрген алғашқы кезеңнiң маңызды оқиғасы болды. 1993 1995 жылдар аралығында демократиялық жаңғырудың одан әрi жүргiзiлуi либералдықдемократиялық дәстүрлерге «үйрену» режимiнде қолға алынды. Алайда, бұл «адаптация» қайшылықты сипат алды, өйткенi түрлi мемлекеттiк билiк органдары арасында келiспеушiлiктер өрiстей түстi. Билiктiң бөлiнуi деген сөз мемлекеттiк билiктiң заң шығарушы, атқарушы және сот органдары болып бөлiнуiн бiлдiредi. ;з өкiлеттiгi бойынша олардың әрқайсысы өз алдына тәуелсiз ал жинала келгенде бiрегей жүйе құрғанымен билiктiң бөлiнiсi бiр-бiрiне қарсы тұру немесе конфронтация деген сөз емес, ол өкiлеттiлiктiң саналы түрде шектелуi, билiктiң өркениеттi теңдiгi мен өзара байланысы.

Билiктi белгiлi бiр топтың немесе жекелеген лауазымды адамның басып алу тенденциясын болдырмайтын «тепе-теңдiк» және «қарсы тұру» жүйесiн құру арқылы қорғауды қамтамасыз етубилiк бөлiнiсiнiң мәнi осы. Қазақстан Республиасының заң шығарушы бiрегей органы – Парламент болса, атқарушы билiк Үкiмет арқылы, орталық салалық басқару органдары мен жергiлiктi әкiмшiлiктер арқылы жүзеге асырылады. Сот тек әдiл сот жүргiзедi [4]. Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп көрсетiлген: Мемлекеттiк билiк республикада бiрегей, ол заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары болып бөлiнген принциптерге сәйкес Конституция мен заңдар негiзiнде және «тепе-теңдiк және тежемелiк» жүйесiн пайдаланып өзара ықпалдасу арқылы жүзеге асады [5]. Айта кету керек, мұндай принцип 1993 жылғы Конституцияда да тiркелген. Шын мәнiнде 1991-1999 жылдары Қазақстанда мемлекеттiк билiктi бөлуге өзгерiстер енгiзудiң мәнi президенттiк институттың күшеюiне байланысты болды. Транзиттiк тұрпаттағы мемлекетте президенттiк басқарудың артықшылығын негiздей отырып, кейбiр зерттеушiлер былай дейдi: «бiрiншiден, президенттiк жүйе парламенттiк жүйеге қарағанда неғұрлым тұрақты, екiншiден, Қазақстанда парламенттiк жүйенi бекiтетiн тарихи негiз көрiнбейдi, экономикалық, саяси, әлеуметтiк мәдени және басқа да алғы шарттар жоқ» [6].

1990 жылдары атқарушы және заң шығарушы билiк тармақтары арасында текетiрес күшейе түстi. Әрине, бұл осы кезеңде қоғамды либеризациялау үшiн қалыпты көрiнiс едi. Сөйтiп қалыптасқан жағдай сол кездерде логикалық шегiне жетiп, 1993 жылы ӨII шақырылған Жоғарғы Кеңес конституциялық мерзiмiн бiтiрiп, өкiлеттiгiн тоқтатты. 1994 жылы көктемде балама негiзде сайланған ӨIII шақырылған Жоғарғы Кеңес те өкiлеттiгiн тоқтатып, бiр жылдан кейiн тарап кеттi. 1995-1998 жылдар аралығындағы кезеңде Қазақстанның демократиялық жаңғыруы барысында қоғамның саяси саласында либералды-демократиялық қайта құрудың тым баяулығы байқалды. Жаңа Конституция ережелерiне сәйкес, билiк атқарушы тармаққа жұмылдырылды.

Басқаша айтқанда, елiмiзде бiр жағынан атқарушы билiктiң тең емес өкiлеттiлiгi, екiншi жағынан заң шығарушы және сот жүйесiн мемлекеттiк басқару жүйесi нығайтылды. Ырықтандыру үрдiсi шеңберiнде алға жылжи отырып Қазақстан демократияландыру кезеңiне түбегейлi аяқ басты. Елiмiздiң базалық демократиялық принциптерi заңды түрде бекiдi және жүзеге аса бастады.

Бiрiншiден, Конституциялық деңгейде билiк бөлiнiсiнiң принциптерi бекiтiлдi, сол негiзде елiмiздiң өкiлеттi, атқарушы және сот органдары мемлекеттiк билiктiң жеке тармақтары ретiнде айқындалды. Екiншiден, 1994 жылы наурыз айында елiмiздiң жоғарғы өкiлеттi органы – ХIII шақырылған Жоғарғы Кеңестiң балама сайлауы өткiзiлдi. Үшiншiден, жергiлiктi жерлерде жаңа өкiлеттi органдар мәслихаттар құрылды. Бұл қадамдарды елiмiзде жүргiзiлген демократияның жекелеген жеңiстерi деп қарастыруға болады. Кейбiр демократиялық қайта құрулардың баяулауы елiмiзде азаматтық институттардың ең алдымен саяси партиялардың нашар дамуына байланысты болды. Партиялар билiктiң осал және ангажирленген нысандары ретiнде тұрғындар тарапынан нақты саяси қолдауға ие болмады. Бiр жағынан сол кезеңдегi партиялық тiзiмсiз мажоритарлық сайлау жүйесi партиялардың сайлау алдындағы күреске тiкелей қатысуына мүмкiндiк бермедi, бұл күштi саяси партия құру үрдiсiн баяулатты және сонысымен азаматтық қоғам мен мемлекет арасында туындап келе жатқан байланысты нығайтуға ықпал ете алмады.

Мұнымен бiрге қоғамның саяси саласында либералдық-демократияны қайта құрудың баяулауы көбiнесе экономикалық салада басталған реформаларды тез аяқтау қажеттiгiмен ақталып отырды. Қоғамның негiзгi ресурстары одан әрi кең көлемдi экономикалық реформалар жүргiзуге бағытталды. Соның қорытындысында қоғамның экономикалық саласында либерализациялау түбегейлi орнықты. 1998–2001жылдар аралығындағы кезеңде қазақстандық қоғамды саяси реформалар нәтижелерiнiң алдын ала пайымдау үрдiсi жүрдi және елiмiз үшiн жаңа демократиялық технология тәжiрибелендi. Қазақстан қоғамындағы бiрқатар саяси оқиғалардың (алдымен электоралды науқан) ықпалымен алғышарттар жасалып, қоғамда демократиялық реформаларды одан ары жасаудың қажеттiлiгi пiсiп жетiле түстi [7].

Осы кезеңнiң саяси трансформациясында 1998 жылы күзде өткiзiлген Қазақстанның сайлау жүйесiндегi өзгерiстерi ерекше оқиға болды. Реформа барысында сайлау үрдiсiн жетiлдiруге бағытталған шаралар қабылданды. Соның негiзiнде 1999 жылдың күзiнде партиялық тiзiм бойынша дауыс берудi қарастырған аралас жүйе бойынша елiмiздiң Парламент сайлауы өткiзiлдi. Бiр депутаттық орынға орта есеппен 8 адам үмiткер болды. Партиялық тiзiм бойынша дауыс беретiн бюллетендерiнде өз қатарларынан 65 үмiткердi ұсынған 9 саяси партия енгiзiлдi. Бұл кезеңде саяси саланы iшiнара либерализациялаумен бiрге елiмiздiң экономикалық саласын ырықтандыру толық аяқталды. 1999 2000 жылдары экономикадағы реформалар аяқталды және Қазақстанда соған сәйкес инфрақұрылымы бар толыққанды нарықтық экономика қалыптасты. Мұнымен бiрге елiмiзде орта тап қалыптастыру жүргiзiлдi, азды–көптi жоғары кiрiстi тұрғындар тобы пайда бола бастады. Экономикалық өрлеу басталды. Экономикалық либерализация халықтың әлеуметтiк белсендiлiгi мен жұмылу деңгейiн өсiре түстi. Iрi көлемде қаржысы бар ұлттық элита нығайды және саяси мүдделерiн нығайтуға кiрiстi. Жеке кәсiпорындардың өсуi есебiнен экономикалық нысандар саны нығайды, бұл олардың мүдделерiне сәйкес жаңа механизмдер жасау қажеттiлiгiн көрсеттi. Сөйтiп экономикалық саланы және iшiнара саяси саланы ырықтандыру қоғамдық құрылым мен елiмiз тұрғындарының қоғамдық санасына өзгерiстер әкелдi.

Осы кезеңде елiмiздiң түрлi саяси күштерiнiң белсендiлiгi артқаны байқалды. Соның нәтижесiнде мынандай жағдайлар қалыптасты: 1) Қоғам демократиялық реформаларды одан әрi жүргiзудi қажетсiндi; 2) Саяси реформаларды одан әрi жүргiзбейiнше сапалы экономикалық даму жасау мүмкiн болмады. Бұл қақтығыс өзiнiң шешiмiн талап еттi және 2001-2007 жылдарға тура келген саяси транзит кезеңiн жүзеге асырудың бастауына алып келдi. 2001 2007 жылдары Қазақстанды демократиялық жаңғыртудың кезектi кезеңi басталды. Бұл кезеңнiң бастамасы 2001 жылдың күзiнде елiмiздiң саяси аренасында жаңа оппозициялық қоғамдық бiрлестiк «Қазақстанның демократиялық таңдауы» (ҚДТП) пайда болуымен есептеледi. ҚДТ партиясының пайда болуы Қазақстан азаматтарының саяси белсендiлiгiнiң өсе түскендiгiн көрсеттi. Ақыры Қазақстанда мемлекеттi дамытудың басқа жолын ұсынған жаңа саяси күштер пайда болды. 2002 жылдың басында Қазақстанның бiрлескен демократиялық партиясы (ОДПК) және «Ақ жол» демократиялық партиясы құрылды. Көп ұзамай бұл демократиялық партиялар және ҚДТП қозғалысы саяси күшке, ресурстарға және тұрғындардың белгiлi бiр бөлiгiнiң қолдауына ие болды. Мемлекеттiк билiктiң саяси бағытты айқындауда елiмiздiң партиялық саяси алаңындағы жаңа күштермен санасуына тура келдi.

Мұнымен бiрге қалыптасқан жағдай қазақстандық қоғамда азаматтық саяси мәдениеттiң дамуы жаңа деңгейге көтерiлсе де Қазақстан Республикасында демократиялық қайта құруды одан әрi жеделдете түсудi талап ететiнiн көрсеттi. Демократиялық қайта құруларды кеңейту мақсатында мемлекеттiк билiк органдары тарапынан бiрқатар шаралар атқарылды. Бiрiншiден, 2002 жылы шiлде айында елiмiздегi партиялық жүйенiң дамуын едәуiр ынталандырған Қазақстан Республикасының «Саяси партиялар туралы» Заңы қабылданды. Екiншiден, 2002 жылдың соңына қарай мемлекеттi одан әрi дамытуға қатысты демократияландыруды одан әрi жүргiзу және билiк пен қоғамның өзектi мәселелерiн талдаудың диалог алаңы ретiнде азаматтық қоғам құру жөнiндегi ұсыныстарды талдайтын Тұрақты әрекет етушi жиын құрылды. 2003 және 2004 жылдары өткен Мәслихат пен Мәжiлiс сайлауы елiмiздегi нақты саяси билiкке ұмтыла бастаған оппозиция мен қоғамдық бiрлестiктердiң өсiп келе жатқан саяси беделi мен күшiн таныта түстi. Осыған байланысты билiк пен қоғамның көрнектi өкiлдерi арасында диалог жасаудың неғұрлым пәрмендi тетiгiн құру туралы шешiм қабылданды.

Соған орай 2004 жылы Мәжiлiс сайлауынан кейiн билiк пен қоғамның ынтымақтастық және жан-жақты конструктивтi диалог жасауын одан әрi дамыта түсуде маңызды рөл атқарған Демократия және азаматтық қоғам мәселелерi жөнiндегi Ұлттық комиссия құрыл ды. Алайда, ұлттық комиссияның белсендi және табысты әрекет етуiне қарамастан, мемлекеттiк саяси үрдiске қатысушылар деңгейiнiң төмендiгiнен оның шешiмдерi мен ұсыныстары iс жүзiне асырылмай қалды. Сондықтан, 2006 жылы жаңа диалог формасы ҚР Президентi Н. Назарбаевтың төрағалығымен Демократиялық реформалар бағдарламасын әзiрлеу мен нақтылау жөнiндегi мемлекеттiк комиссияның құрылуы заңдылық едi. Құрылғанына бiр жыл толар-толмастан Мемлекеттiк комиссия тарапынан мынадай нақты ұсыныстар алға тартылды: Конституцияны реформалауды кезең-кезеңiмен жүргiзу жөнiнде кешендi шаралар жасау, Парламент қызметiн жетiлдiру, оның төменгi палатасында саяси партиялар өкiлдерiн кеңiнен қамту. Мемлекеттiк комиссия жұмысының нәтижесi Парламенттiң Қазақстан Республикасының заң актiлерiне кең ауқымды өзгерiстер енгiзуден байқалды. Бұл орайда Мемлекеттiк комиссия жұмысының ең жемiстi қорытындысы ҚР Президентi Н. Назарбаевтың ықпал етуiмен 2007 жылы 16 мамырда Парламенттiң қос палатасының бiрлескен мәжiлiсi қабылдаған 2007 жылғы конституциялық реформа болды. Қазақстанда болашақта мемлекет пен қоғамның демократиялық өзгерiстерiн тереңдетiп әрi жеделдете түсетiн демократиялық жаңғырудың жаңа кезеңi осылай басталды. Қазақстанда саяси қайта құрудың қазiргi кезеңi саяси жүйенi одан әрi демократияландыру жөнiндегi қазақстандық қоғам қажеттiлiгiнiң өсуiне, саяси реформаларды одан әрi жүйелi түрде жүргiзуге, оған динамика беруге байланысты реакция және бұл қажеттiлiк бекiтiлген жүйелi сипат ала бастады. Демократиялық жаңғыру үрдiсiнiң ерекшелiк қырларын бөлiп қарайық [8].

Қазақстанда демократиялық жаңғырудың бiрiншi ерекшелiгi елде жүргiзiлген реформалардың инициаторы көбiнесе билiк элитасы болды. Былайша айтқанда, реформалар жоғарыдан жүргiзiлiп, соған сәйкес атқарушы билiктiң мүддесiн қорғады. ;кiлеттi билiктiң рөлi алғашқы кездерде күштi болғанымен, уақыт өте келе күшiн шамалауға мәжбүр болды. Бұл бағытта азаматтық қоғам күнi кешеге дейiн маңызды бастамшылдық көрсете алмады. Демократиялық жаңғырудың екiншi ерекшелiгi елiмiзде реформаларды жүзеге асыру алғашқы кездерде атқарушы билiк өкiлеттiгiнiң басымдықпен жұмылдырылуы арқылы орындалды, ал билiктiң заң шығарушы және сот тармақтарына мұндай кең көлемдi артықшылықтар берiлмедi. Демократиялық жаңғырудың үшiншi ерекшелiгi елiмiзде саяси реформалар қарқыны экономикалық реформалар қарқынынан қалып бара жатқаны байқалды. Көп жағдайда мұның себебi трансформацияның алғашқы жылдарындағы жүйелi реформа кезiнде негiзгi басымдық ел экономикасын либерализациялауға бағытталғанымен түсiндiрiледi.

Демократиялық жаңғырудың төртiншi ерекшелiгi әкiмшiлiк жүйенi дамыту барысында қоғам өмiрiнiң кейбiр жекелеген салаларында мемлекеттiң рөлi төмендей бастаған тенденция байқалды. Белгiлi бiр деңгейде бұған жалпыәлемдiк мемлекет рөлiнiң төмендеуi, бiрқатар мiндеттi бағыттарды қоғамға, жеке секторға беру ықпалын тигiздi. Алайда Қазақстанда мұндай тенденция жүйелiк сипат алған жоқ, iшiнара кездестi. Оны былай қойғанда, бұл тенденциялар құқықтық мемлекеттiң дамуының белгiлi бiр деңгейге көтерiлгенiн көрсетедi. Демократиялық жаңғырудың бесiншi ерекшелiгi экономикалық және әлеуметтiкмәдени алғышарттар жасау қажеттiлiгiн есептеумен бiрге саяси транзит қарқыны кезеңдiк сипат алды.

Саяси жүйенiң тұрақтылық және қауiпсiздiк тұрғысында оны салмақпен және кезең-кезеңiне қарай реформалау жалпы жүйенi тең жағдайда ұстап тұруға мүмкiндiк бередi. Саяси жүйенi трансформациялау үрдiсiнде бұрынғы демократиялық дәстүрлерi жоқ Қазақстан қоғамы өзiнiң даму барысында тоталитаризм мен демократия аралығындағы өтпелi жағдайларға негiзделген кезеңдерден өтуге мәжбүр болды. Қазақстанның саяси транзитiнiң осы ерекшелiктерi мемлекеттiң белгiлi деңгейде демократиялық жаңғыруын көрсетедi.

Бiрiншiден, саяси жүйенi реформалау үрдiсi және Қазақстандағы азаматтық қоғамның дамуы ғаламдық демократизацияның жалпы алгоритмi бойынша өрiстедi, мұның өзiнде дүниежүзiлiк демократияландыру үрдiсi шеңберiне өте отырып, Қазақстанның саяси трансформациясы жалпыға бiрдей заңдылықты ұстанды, сондай-ақ өзiне тән ерекшiлiгi бар. Қазiргi таңда Қазақстан бiр кездерi көптеген елдер өткен «дамушы» немесе «бұрынғы демократия» атанған жолмен айтарлықтай алға басты.

Екiншiден, демократиялық институттардың кей жағдайда баяу дамуына қарамастан, 2007 жылы Конституциялық реформада айқындалған мынандай қайта құрулар орын алды: Пропорционалды сайлау жүйесi бойынша мәжiлiс депутаттарының көп бөлiгiнiң сайлануы; Парламенттiк көпшiлiкке ие болған партияның Министрлер кабинетiнiң барлық мүшелерiнiң (Президент тағайындаған Сыртқы iстер, Қорғаныс, Iшкi iстер, Әдiлет министрлiктерiнен басқалар) сайлауға және оның барлық қызметтiк бағдарламаларын құруға құқы болуы. Жергiлiктi басқару органдары негiзi ретiнде мәслихаттардың мойындалуы Қазақстанның саяси жүйесiн демократиялық тұрғыда одан әрi тереңдете түсудi қамтамасыз еттi.

Үшiншiден, демократиялық қайта құруларды одан әрi жүргiзу үшiн барлық алғышарттар қазiрдiң өзiнде жасалды. Қазақстандағы мемлекеттiк билiк формасының президенттiк басқарудан президенттiк-парламенттiк республикаға айналуы тұрғысындағы өзгерiстердi демократиялық жаңа қайта құруға жасалған кезектi қадам деп түсiнуге болады. Демократиялық жаңғыру үрдiсiне талдау жасау саяси жүйенi ырықтандыру жөнiндегi басты бағыттың өзгерiссiз қалғанын көрсетедi. Бiр жағынан мемлекеттiк құрылымдарда авторитаризм белгiлерi бар бұрынғы қалыптасқан жағдайдан жаңа белестерге бейiмделу үрдiсi жүрдi.

Екiншi жағынан жаңа идеялар мен iс-әрекеттер қолға алынды, институттар қызметi бұрынғы декоративтi рөлге қарағанда нақты мазмұнмен толықты. Қоғамдық дамудың қазiргi заманғы тенденциясына талдау жасаған кезде мынаны ескеру керек, авторитарлық режимнен демократиялыққа көшу шаруашылық қызметiнде белгiлi бiр табыстарға жеткiзген өндiрiстiк қатынастар жүйесiнде бiрқатар өзгерiстерге алып келдi. Қазақстандағы демократиялық жаңғыру динамикалық үрдiс ретiнде жалғаса түсуде. Азаматтық қоғам мен құқықтық кескен демократиялық реформаларды нығайта түсу керектiгiн, соған сәйкес идеологияны сауықтыру қажеттiгiн көрсетедi. Саяси реформалар дамуымыздың жиырма жылға жуық уақыт iшiнде Президент Н. Назарбаев бастаған билiктiң дамудың демократиялық бағытын батыл ұстанатынын бекiте түседi. Алдағы перспективалар авторитарлық тәртiпке қайта келу жолын үзiлдi-кесiлдi кескен демократиялық реформаларды нығайта түсу керектiгiн, соған сәйкес идеологияны сауықтыру қажеттiгiн көрсетедi.