Қазақстанның шикiзаттық емес секторының дамуы

Қазiргi кезде Қазақстан классикалық экономикалық сценарий бойынша даму үстiнде: оның салыстырмалы түрдегi экономикалық артықшылығы – пайдалы қазбалардың аса мол қорларының болуымен байланысты. Шикiзаттық ресурстарды өндiру мен сыртқа шығарудың қарқынды дамуы 1990-шы жылдардағы экономика құлдырауының алдын алуға және одан кейiнгi жылдары экономиканың жоғары қарқынмен өсуiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бердi. Қазақстан экономикасының iлгерi дамуы мемлекеттiк саясатты шикiзаттық өнеркәсiп салаларына шетелдiк инвестицияларды тарту және қаржы саласында құрылымдық-институционалдық өзгерiстердi жүзеге асыру бойынша жүргiзумен байланысты. Мемлекет пен жеке сектор экономиканың шикiзат секторларынан елеулi кiрiстерге ие болып отырса да, экономиканың жаңа салаларын дамытуға қол жеткiзе алмауда. Алайда ұзақмерзiмдiк болашақта шикiзат қорлары сарқылады да, пайдалы қазбалар кен орындары толық игерiлген соң, тұрақты даму барысында елеулi мәселелер туындайды. Ресурсқа онша бай емес елдер үнемi өмiр сүрудiң ең шегiнде тұрып, экономиканың жаңа секторларын дамытуға ұдайы тырысып бағуда. Oңделетiн өнеркәсiп салалары, сондай-ақ өндiрiстiк сипатта қызмет көрсететiн салалар ойдағыдай дами алмай отыр.

Oңделетiн өнеркәсiптiң iшiнде тек металлургия өнеркәсiбi ғана сыртқы рынокта бәсекеге қабiлеттi болып отыр. Тағам өнеркәсiбiнiң кейбiр өнiмдерi iшкi рыноктағы өздерiнiң шетелдiк теңдестерiмен бәсекелесе алады, ал өңделетiн өнеркәсiптiң басқа өнiмдерi тура және жанама қаражаттандыру есебiнен қолдау көрсетiлмейiнше, бәсекеге қабiлетсiз күйiнде қалып отыр. Қазақстанда экономикалық құрылымды әртараптандыру үшiн мұнайгаз өнеркәсiбiне жылдан жылға артығымен салынып жатқан инвестиция көлемi қолайлы жағдай туғызып отыр. Осыған байланысты индустрияны дамытудағы басты қозғаушы «локомотивтердiң» бiрi қазақстандық Каспий теңiзi секторын (ҚКТС) игеру болып табылады. Алдын ала жасалған бағалаулар бойынша мұндағы көмiрсутегiнiң жалпы қоры ө,0 млрд тоннаны құрайды және Қазақстандағы көмiрсутегi өндiрудiң мейлiнше артуын қамтамасыз ете алады деп топшыланып отыр. Келешекте қайрандағы кен орнында мұнай өндiру көлемi жылына 150-200 млн тоннаға дейiн жетедi және 25-30 жыл бойына осы бiр деңгейде болады. Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiндегi тұзды кен орындары мұнайдың құрамында ерiтiлген газдың жоғары мөлшерi, яғни 60%-дай болуымен сипатталады. Тек Қашаған кен орнындағы мұнайдан алынатын газдың қоры Қарашығанақ кен орнындағы қормен теңесе алады.

Каспий өңiрi көмiрсутегiн өндiрудiң артуымен, магистральдi, оның iшiнде экспорттайтын мұнай және газ құбырларының, жүктердi сақтауға және жөнелтуге арналған теңiз порттары мен порттық құрылыс орындарының, темiржолдық мұнай құятын және газ толтырылатын терминалдар салумен, электр энергетикасына және телекоммуникациялық инфрақұрылымға жаңа қуаттар енгiзумен байланысты Қазақстанның жалпы экономикалық серпiнiне елеулi дәрежеде ықпал ететiн инвестициялық және өндiрiстiк белсендiлiгi барынша арта түсетiн аймаққа айналады. Каспийде көмiрсутегi өндiрудiң дамуы мұнай химиясы индустриясына арналған отандық шикiзат базасын қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды. Қашаған кен орнының өнеркәсiптiк аймағында iрi инвесторларды жұмылдыру арқылы iлеспе табиғи газды қайта өңдеумен айналысатын мұнай химиясы кешенiн салу жоспарланып отыр. Бұл кешен сұйық құраластардың алуан түрлерiн және этан, пропан, бутан, гексан, этилен, пропилен, ацетилен, бензол, ксилол және т.б. тәрiздi алғашқы мұнай химиясының өнiмдерiн, сондай-ақ осылардың негiзiнде пластикалық массалар мен эластомерлер алуға мүмкiндiк бередi.

Каспий жағалауының инфрақұрылымын дамыту төмендегiдей алғышарттарды белгiлейдi: демалыс және көңiл көтеру орындарын, жүк тасымалдауға қатысты көлiк шығындарын үнемдеу мақсатында теңiз порттарын, баржалар, жүк, кәсiпшiлiк және әскери корабльдер, құрал-жабдықтар мен тұрмыстық техниканың көптеген түрлерiн шығаруға арналған машинажасау зауыттарын салу және т.б. ҮҚТ-iн дамыту бағытында шикiзатты қайта өңдеудi арттыра түсудiң келешегi зор болмақшы. Мұнай мен газды жан-жақты тереңдете қайта өңдеу экономиканың барлық салаларында дерлiк және тұрмыста қолданылатын полимерлiк бұйымдардың шамамен 200 түрiн өндiруге мүмкiндiк бередi. Осы бағытта ҮҚТ-iн дамыту көпсалалы трансұлттық корпорацияның қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды.

Металлургия өнеркәсiбiнде ҮҚТ-iн дамытудың келешегi зор. Қазақстанда құрамында Д. Менделеевтiң периодтық жүйесiндегi элементтердiң 100 шақтысы кездесетiн минералды кендердiң қоры бар. Олардың iшiнен 74 элемент КСРО кезiнде әртүрлi өнiмдер шығару үшiн алынған болатын. Қазақстанның түстi металлургиясына қатысты өнiмдер ғарыштық аппараттар, қаружарақтар, электрондық техника тәрiздi ғылыми және жоғарытехнологиялы тауарлар шығаруда қолданылды. Қазақстанда бұл салада бай ғылыми әлеуетпен қатар, түстi металлургиялық кәсiпорындарда күрделi және жұтаң кендерден, кен шөгiндiлерiнен, металлургиялық қождар мен қалдықтардан түстi, бағалы және сирек кездесетiн металдардың көптеген түрлерiн қайта өңдеу арқылы алудың ғылыми-инновациялық негiздемесiн енгiзу тәжiрибесi де жеткiлiктi деп айтуға болады. Металлургиялық қождар мен кен шөгiндiлерiн қайта өңдеудiң жаңа технологияларын енгiзу ортамерзiмдiк перспективаның өзiнде-ақ жоғары үстемеленген құнды өнiм алуға мүмкiндiк бередi. Қазақстанға ағылып жатқан аса iрi инвестициялар түстi металлургия, химия және жињаз өнеркәсiбiнiң өнiмдерiне деген сұранысты барынша арттыра түседi. Қазақстанда мұнайды, газды және металдарды тереңдете қайта өңдеудiң нәтижесiнде осылардың барлығын өндiруге болады. Уақыт өте келе бұл өнiм әлемдiк рынокта өзiне лайықты орынды табатындығында дау жоқ.

Қазақстан әлемдегi аса iрi астық өндiрушiлердiң бiрi болып табылады. Астықты қайта өңдеу процестерiн тереңдету көпсалалы ҮҚТ-iн құрудың ұйытқы базасы бола алады. Мұндай тiзбектi дамыту бағыттары астықты қайта өңдеудiң технологиялық процестерiн тереңдетуде де, сол сияқты мал азығын өндiрудi, малшаруашылығын, ет-сүт өнiмдерiн өндiрудi дамытуда да айқын аңғарылады. Сонымен қатар, ҮҚТ-нiң құрамына элеваторлар, ауылшаруашылығы техникасын және минералды тыңайтқыштар шығаратын зауыттар, табиғи тағамдық бояғыштар, дәрi-дәрмектер, биотехнологиялық өнiмдер өндiретiн кәсiпорындар және т.б. кiредi. Қазақстан экономикасының құрылымын әртараптандырудың және оның экспортқа бағытталуының көрсетiлiп өткен бағыттары әлеуеттiлiк тұрғысынан басым болып табылады. Алайда ұсынылып отырған жобаларға мемлекеттiк қолдау көрсету жөнiндегi түпкi шешiмдi ҮҚТ әдiсi бойынша аталған өнiмдердi анағұрлым тереңдете қайта өңдеудi дамытуда кездесуi ықтимал бәсекелес артықшылықтарды iштей жiлiктеп талдап алған соң ғана қабылдаған жөн.

Мемлекеттiк инвестициялық саясат индустриалдық дамудың маңызды буыны болуы қажет. Оның негiзгi мақсаты – қаржыландыру көздерi мен қолдау көрсетудiң тиiстi тетiктерiн және инвестицияларды мемлекеттiң араласуынсыз жеке сектор өз бетiнше игере алмайтын жобаларға тартылуын анықтау болып табылады. Мемлекеттiк инвестициялық саясат шикiзаттық емес өндiрiстердi дамыту мақсатында жеке инвестицияларды ынталандыру және мемлекеттiк инвестицияларды жүзеге асыру бойынша iс-шаралар кешенiмен бiрге жүргiзiлуi керек. Бағдарлама аясында мемлекеттiк инвестициялық саясаттың барлық мүмкiн болатын тетiктерiн пайдалану топшыланып отыр.

Соңғы 5 жылда (2004-200ө жж.) металлургия, машинажасау, жеңiл, жињаз, тағам, фармацевтика, қағаз және басқа да өнеркәсiптердiң қайта өңдейтiн салаларын дамытуға жыл сайын 1ө3 млрд теңгеден 363 млрд тенгеге дейiн бөлiнсе, ал мұнай өндiру саласына 4ө6 млрд теңгеден ө30 млрд теңгеге дейiн бөлiнген. Инвестиция құрылымындағы мұнай өндiру саласының өнеркәсiп бойынша негiзгi капиталдағы үлесi 57,5%-ды құрады. Дегенмен жеке инвестицияның жер қойнауын игеруге жұмсалатын елеулi бөлiгiне қарамастан, олар экономиканың өзге де салаларын дамытуға жеткiлiктi дәрежеде мультипликативтiк әсерiн тигiзе алмай отыр. Мұндай әсерге қол жеткiзу мақсатында жер қойнауын игерушiлермен шарт жасасқан кезде инвесторлардың iлеспе қайта өңдеушi өндiрiс орындарын ашуға және дамытуға түскен пайданың бiр бөлiгiн салып отыруы, отандық өндiрушiлерден құралжабдықтар мен қосалқы бөлшектер алуға тапсырыстар беру бойынша мiндеттерi ескерiлуi тиiс. Қайта өңдейтiн өнеркәсiп, оның iшiнде, әсiресе инновациялық сектор салалары, жеке инвестор үшiн онсыз да тиiмсiз болып қала бередi. Осыған байланысты мемлекеттiң мiндетi – жеке инвестицияларды қайта өңдейтiн салаға тарту үшiн қолайлы инвестициялық ахуал жасау болып табылады.

Мемлекеттiк инвестициялар құрылымдық үйлесiмдiлiкке әсер ету бағытында пайдаланылуы қажет. Осыған байланысты мемлекеттiк қолдау көрсетiлетiн құрылымдық басымдықтарды таңдау мәселесi туындайды. Мұндай басымдықтарды таңдау төменде көрсетiлген қажеттiлiктерге негiзделедi: – басқа өндiрiс орындарын инвестициялауға арналған валюталық қаржы көздерiнiң түсуiн қамтамасыз ететiн экспорттық әлеуеттi дамыту; – республиканың өмiр сүру жүйесi мен әлеуметтiк саласын құрайтын экономика секторларын дамыту; – сыртқы және iшкi рыноктарда жоғары сұранысқа ие болатын бәсекеге қабiлеттi өнiмдер өндiретiн өндiрiстер мен салаларды инвестициялау; – дайындық деңгейi жоғары өнiмдер шығаратын өндiрiс орындарын инвестициялау; – жеке инвесторларды қандай да бiр себептермен қызықтырмайтын (бастапқы салымдар мөлшерi қомақты, күтiлетiн нәтиженiң айқын болмауы, рентабельдiлiгi төмен және т.б.) аса маңызды өндiрiс орындарына қолдау көрсету; – қоршаған ортаны ластандырмайтын немесе экологиялық ахуалды жақсартуға бағытталған өндiрiс орындарын инвестициялау.

Экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз ету инвестициялау басымдықтарын таңдаудағы аса маңызды критерий болуы керек. Осыған байланысты басымдық мыналарды қамтамасыз ететiн жобаларға ие болуы тиiс: – инфрақұрылымдық салаларды дамыту, ғылыми және түпкi өнiмдер шығару есебiнен бәсекелестiгi жоғары экономиканы қалыптастыру үшiн технологиялық база жасау. Жалпы ел экономикасының бәсекеге қабiлеттiлiк деңгейiн арттыра алатын басым салалар мұнай химиясы өнеркәсiбi, биотехнологиялар, полимерлiк материалдар және т.б., дәрi-дәрмектер мен медициналық құрал-жабдықтар шығару, машинажасау өнеркәсiбiнiң кейбiр бағыттары (мысалы, мұнай өндiретiн қондырғылар); – өнеркәсiптегi (энергетика, тiгiн және т.б.) iске қосылмай тұрған аса iрi қуаттарды барынша пайдаланудың, сол сияқты қаржы айналымы мен түсiмдiлiгi жоғары, аз қаржы жұмсалатын (негiзiнен, тағам және жеңiл өнеркәсiп) өндiрiс орындарын дамыту үшiн бос өндiрiс алаңдарын жаңғырту негiзiнде экономикалық жағдайды жандандыру процесiн тұрақтандыру; – экономиканың нақты бiр секторында дайындық деңгейi жоғары өнiмнiң үлесiн өндiрiсте және жалпы тұтынымда пайдалану үшiн арттыра отырып, шикiзатты жан-жақты тереңдете және кешендi түрде қайта өңдеу мақсатында өндiрiстiк аппаратты түбегейлi қайта өзгерту; – ақпараттық жүйелердiң соңғы буындарын дамыту және елдегi бiлiм беру деңгейiн арттыру; – туризм индустриясын дамыту үшiн жағдай жасау және қажеттi серпiн беру; – экспортты әртараптандаруды көрсетiлетiн қызметтер есебiнен, ең алдымен, Қазақстан аумағы арқылы өткiзу саласындағы көрсетiлетiн қызметтер есебiнен күшейту. Индустриалдық-инновациялық дамыту саласында жүзеге асырылатын мемлекеттiк инвестициялардың негiзгi көздерi республикалық және жергiлiктi бюджет қаржылары, сонымен қатар мемлекет қарамағындағы кәсiпорындардың қаржылары (мемлекеттiк қаржылық даму ұйымдары, ұлттық компаниялар, мемлекеттiк кәсiпорындар) болып табылады. Бюджеттiк инвестициялардың басымдықтарының iшiнде индустриалдық-инновациялық дамуға арналған интеллектуалдық және инфрақұрылымдық негiздi құрайтын салалар қалуы тиiс. Яғни, бюджеттiк инвестициялар қажеттi базалық және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамытуға бағытталуы керек. Оның болуы жоғары технологиялы өндiрiс орындарын қалыптастырудың аса маңызды қосымша шарты болып табылады және өңiрлердегi iскер және инвестициялық белсендiлiктiң күшейе түсуiне ықпал етедi.