Бастың беттік бөлігінің клиникалық анатомиясы

Бет аймағы (region facialis) бет жамылғылары жұқа тері, тері асты шел майы және бұлшықеттерден құралған. Бұлшық еттер мимикалық деп аталады, яғни олардың жиырылуы бетке өзгеріс береді. Кейбір бұлшықеттер бет сүйектерінен басталып теріге бекітіледі. Сондықтан  олардың жиырылуы теріні де өзгертеді. Басқа бұлшықеттер  тесіктердің айналасында дөңгелектеніп немесе талшықтары радикалды бағытта орналасқан. Олардың құрлысына байланысты осы  тесіктер кішірейеді және үлкейеді. Қанмен өте жақсы қамтамасыз етілген. А.carotіdіs externae тармақтарымен a.maxіllarіs externa, а.temporalіs superfіsіalіs, а.maxіllarіs  іnterna, жартылай а.carotіdіs іnternae тармақтарымен, а.ophthalmіca-мен  жүзеге асады. Ірі тамырлардың тармақтары анастомоз жасайдыда торлар түзеді, жұмсақ ұлпалардың жақсы қоректенуін қамтамасыз етеді. Осыған байланысты пластикалық операция кезіндегі кесінділер және кездейсоқ жаралар тез және жақсы жазылады. Веналар жақсы дамыған, торлар түзеді.  Олар екі қабаттан тұрады. Беткі торды v.facіalіs anterorіs тармақтары түзеді. Ол  vv.angularіs, nasofrontalіs және vv.ophthalmіcae(plexus ophthalmіcus) анастомоз жасайды. Терең торды v.facіalіs posterіorіs тармақтары түзеді. Ол жүйе plexus pterygoіdeus-пен байланысады. Сонымен қатар, екі тор беткі және терең,   бір-бірімен кең түрде анастомоз жасайды,  бастың терең веналық жүйесімен(vv.ophthalmіcae арқылы sіnus cаvernosus-пен) байланысады. Бұл жағдайдың клиникада жоғарғы ерін карбункуласы  кезінде маңызды рөлі бар. Карбункулалар және беттің жоғарғы  бөлігінің инфекциясы қатерлі өтеді. Өйткені, веналардағы үдеріс келе-келе тромбофлебитке айналып, инфекцияның веналық байланысы бойынша(v.angularіs — vv.ophthalmіca)  sіnus cavernosus-қа және септикалық синусит пен менингиттің даму қаупі туады.

       Лимфалық тамырлар

Lymphonodulі submaxіllarіs  және  suprahyoіdeі-ге жиналады.

Мимкалық бұлшық еттер facіalіs-тің қозалтқыш тармақтарымен иннервацияланады, сезгіштігін n.aurіculotemporalіs-пен(n.trіgemіnus) n.aurіcularіs magnus(plexus cervіcalіs-тен) бет нервінің тармақтары  жолына сәйкес орналасқан(n.nasalіs externus  n.іnfraorbіtalіs, n.mentalіs (n.trіgemіnus-пен)  ірі тамырларға  сәйкес орналасқан.

Төменгі қабырғасының ішінде өзек бар. Ол арқылы төменгі көз нерві өтеді. Гайморит кезінде осы өзектің қабырғасы жұқарса, осы нерв қабынады(неврит). Жоғарыда айтылғандай көз шарасы қуысы бас сүйектің қуысымен, fossa іnfratemporalіs және fossa pterygopalatіna-мен  байланысады.

Қанмен қамтамасыз етілуі а.ophthalmіcae(a.carotіs іnternae тармағы) арқылы жүзеге асады. А.maxіllarіs externae жүйесімен а.angularіs арқылы анастомоз жасайды.

Веналар жоғарғы және төменгі қабырғаларында орналасқан. Артқы жағында бірігіп жалпы бағана немесе өрім(plexus ophthalmіcus) түзеді және sіnus cavernosus-қа құяды.

Лимфалық тамырлар жұтқыншақтың бүйір қабырғасында орналасқан түйіндермен байланысады. Көз қабығының лимфа саңлауларымен, бас миының өрмекші тәрізді қабығының кеңістігімен байланысады. Көру тесігі арқылы өтетін n.optіcus арқылы ми қабықтарымен байланысады.

Көз шарасына көз нерв кіретін жерінің сыртқы бетінде нервтердің жиынтық жасушасы ganglіon cіlіare орналасқан. Ол өзінің түбіршектерімен n.oculomatorіus, n.nasocіlіarіs және симпатикалық өріммен байланысқан.

Көз бұлшықеттері 2 топқа бөлінеді:

• Тік- жоғарғы, төменгі, ішкі және сыртқы бұлшық еттер;
• Қиғаш – жоғарғы және төменгі бұлшық еттер;

Көз ұяшығы бұлшықеттері, төменгі қиғашты бұлшықетті айтпағанда,

көру өзегінің айналасынан, көру ұяшығының жоғарғы бөлігінен басталады. Төменгі қиғаш бұлшықет мұрын-жас өзегінің көздік тесігінен, көз

ұяшығының төменгі медиалды бұрышынан басталады. Көз алмасының ақ қабыққа бекитін жері көз экваторының артында орналасқан және оның атауы топографиялық орналасуына сәйкес келеді. Көз ұяшығының артқы беті ақ қабықтың берік жабысқан  тығыз шандырлы табақшамен(ретробульбарлық шандыр) жабылған. Бұл бұлшықет шандырының артында жұқа шандырмен жабылған көздің ретробульбарлы майлы денесі, көз артериясы, венасы және нерві орналасқан. Ретробульбарлық кеңістіктің шандырынан тыс қапшықтан, көздің жоғарғы қабырғасының көз үстілік және маңдайлық артериялары, сонымен қатар, көз үстілік, маңдайлық және қас үстілік  нервтер өтеді.

Көз ұяшығы аймағы(regio orbitalis) екі бөлікке бөлінеді:

• алдыңғы(беткі) – қабақ аймағы;
• артқы(терең) – көз ұяшығы қуысы.

Қабақ сыртқы бетінен қозғалмалы терімен, ішінен конъюктивамен жабылған. Қабақтың алдыңғы жиегінде, тері мен конъюктиваның арасында кірпік орналасқан. Оның түбінде тер бездері бар. Қабақтың тығыз негізін дәнекер тінді табақша(tarsus) – қабақ шеміршегі құрайды. Жоғарғы және төменгі қабақтың шеміршегіне жоғарғы және төменгі көз ұяшығының жиегіне бекітілген дәнекер тінді табақша бекітіледі. Олар көз шарасы пердені құрайды. Жоғарғы қабақ шеміршегіне m.levator palpebrae superioris бекітіледі.  Жоғарғы қабақтағы сияқты төменгі қабақтың борпылдақ қуысында көздің дөңгелек бұлшықетінің талшықтары өтеді. Конъюктива қабақтан ақ қабыққа өтерде жоғарғы және төменгі күмбездер түзеді.

Көз ұяшығы қуысы бас сүйектерінен құралған 4 қабырғадан тұрады:

• жоғарғы қабырға – сына сүйектің кіші қанаты мен маңдай сүйектің көз бөлігінен;
• төменгі қабырға – жоғарғы жақтың көз бөлігі мен бет сүйек, сонымен бірге таңдай сүйектің көздік өсіндісінен;
• латералды қабырға – бет сүйек пен маңдайдың көздік беткі және сына сүйектің үлкен қанатынан;
• медиалды қабырға – жас сүйектен, тор сүйектің көз табақшасы мен сына сүйектің денесінен тұрады. Көздің медиалды қабырғасы сына тәрізді қойнаумен және тор сүйек қуысымен шекараласады. Көз шарасы перденің алдында, конъюктива астында, көз ұяшығының латералды бұрышында конъюктивтік қапшыққа ашылатын жас бездері болады. Жас сұйықтығы көз шарасы іші бұрышындағы жас қалтасына жиналады да мұрын-жас өзегі арқылы мұрын жолдарына құйылады.

Орбита қуысының көп бөлігін көз алмасы мен айнала қоршаған шел май қабаты, бұлшықеттер, тамырлар мен нервтер орналасқан.

Көз шарасының артқы бөлігінде сүйектер арасында жоғарғы және төменгі көз шарасы саңылауы болады(fissure orbitalis superior et inferior). Сол саңылаулардың жоғарғысы көз шарасы кеңістігін бассүйектің ортаңғы ойысымен байланыстырады және саңылау арқылы өтетін тамырлар мен нервтер: vv.ophtalmicae, n.oculomotorius, n.opthalmicus, n.trochlearis, n.abducens.  Төменгі көз шарасы саңылауы арқылы көз шарасын қанат- таңдай және самай асты ойыстармен байланыстырады. Осы саңылау арқылы көз шарасына жоғарғы жақ нервтің соңғы тармағы – көз шарасы асты нерві өтеді. Сонымен қатар, сы жерде төменгі көз венасы мен қанат тәрізді өрімнің анастомозы орналасқан.

Көз асты аймағының (regio infraorbitalis) шекаралары: сыртқы жақтан көздің төменгі аймағымен, төменгі жақтан жоғарғы жақтың альвеоларлық өсіндісімен, латералды жағынан шықшыт сүйекпен, медиалды жағынан– мұрын қанатымен. Осы аймақтағы жақсы жетілген шел май қабаты алдыңғы бұлшықеттермен және оларды шандырларымен үш қабатқа бөлінеді. Аймақтың сыртқы шекарасының шел май қабатына көздің дөңгелек бұлшықетті талшықтары бекітіледі, төменгі жиегіне ауыздың дөңгелек бұлшықетінің талшықтары бекітіледі. Көздің дөңгелек бұлшықетінің астында көздер төменгі көздік аймақ және сыртқы жақтың шұңқырынан ерінді көтеретін бұлшықеттен басталады. Осы бұлшықеттің үлкен бөлігі мұрын-еріндік қатпардың терісіне бекітіледі және ауыздың дөңгелек бұлшықетінің талшықтарымен айқаса орналасады. Талшық бөлігі m .levator labii superior et alaeque nasi құралған және мұрын қанатына бағытталады. Ауыз бұрышының  түбінен және ауыз бұрышына бағытталған бұлшықет талшығы ауыздың бұрышын көтеретін бұлшықет(m. levator anguli oris) деп аталады. Ол терінің дәнекер тіндік талшықтарымен біріккен, бірақ әкеткіш бұлшықеттің шандырларынан оңай ажыратылады. Клетчатканың екі қабаты көз аймағы бұлшықетінің және сыртқы ерін көтеретін бұлшықет арасында орналасады. Осы қабаттан бет венасының және бет артериясының тармағы, олардын арасынан бет нерві(ұрт тармақтар) өтеді. Нерв пен тамырлар тармақтары көздің ішкі бұрышына шел май қабатқа бағытталады және мұрынның бүйір қабырғасына  қарай жалғасады. Шел май қабаты шандыр  арқылы көршілес ұрт аймағынан ажыратылыды, ал бұлшықеттің сүйекке бекітілетін сызығы жоғарғы ерін көтеретін бұлшықетті көз және сыртқы мұрын аймағынан ажыратады. Көз асты аймағының ойсына  көз асты нерв(үштік нервтің тармағы n. maxillaris) шығады. Осы нервтің тармақтары бұлшықетті кесіп өтеді немесе оны медиалды жақтан орап, төмен бағытталып, көз асты аймақтың және жоғарғы еріннің терісіне тармақталады. Беттік(қозғалғыш) және көз астылық(сезімтал) тармақтардың бағытталуы бір-біріне сәйкес келмейді, сол себепті терең көз астылық абсцесстерде дренаж қою кезінде ерекше қауіпсіздікті сақтау қажет және мүмкіндігінше бұлшықеттердің талшықтануы, жоғарғы ерінді көтеретін әдістерді қолдану керек.

Мұрын аймағы (regіo nasalіs) жоғарғы жағынан қастың ішкі жиегінің аралығынан өткізген сызықпен, төменнен алдыңғы сызыққа қатар мұрын қалқаны терісінің түбі арқылы өтетін сызықпен және  бүйірінен sulcus nasomaxіllarіs және nasolabіalіs-пен шектелген. Қаңқада бұл apertura nasі pіrіformіs-ке сәйкес келеді. Мұрын қуысының сыртқы тесігі ұзындығы және пішіні бойынша әртүрлі болады. Бұның әртүрлілігі бас сүйекке сәйкес болады.

Мұрын аймағында сыртқы мұрын және мұрын қуысын ажыратамыз, оның қосымша ауа өткізгіш қойнауларыда болады.

Сыртқы мұрынның шекаралары: жоғарыдан – қастың медиалды шеттерін қосатын көлденең сызық, төменнен – мұрынның терілік қалқанын жоғарғы ерінмен байланыстыратын жерінен өтетін көлденең сызық, бүйірінен – мұрын-бет және мұрын-ерін қыртыстарымен шектеледі. Сыртқы мұрынның сүйектік негізін маңдай сүйектің мұрындық өсінділері, мұрын сүйектері, жоғарғы жақтың маңдайлық өсінділері құрайды. Мұрынның қозғалмалы бөлігі мұрынның латералды шеміршегінен, қанаттардың үлкен шеміршектерінен және мұрын қалқанының шеміршектерінен құралған.

Терісі  өте жұқа, тер бездеріне бай. Тері астылық қабатында, бет нервімен иннервацияланатын mm.nasalis және depressor septi nasi талшықтары орналасқан. Мұрынның қан айналымына бет артериялары және мұрынның сыртқы артериялары(көз артериясынан) қатысады. Мұрын веналары бет веналарына құяды. Сезімтал иннервацияны nn. infratrochlearis, ethmoidalis anterior және infraorbitalis тармақтарымен жүзеге асады.

Мұрын қуысы жоғарыда бассүйегінің алдыңғы шұңқырымен, төменде – қатты таңдаймен, бүйірінен – көз шарасының медиалды қабырғасымен және жоғарғы жақ(гаймор) қуысымен шектелген. Мұрын қуысы ортаңғы жазықтықта екі мұрын қуысына бөлінген. Мұрын қуысы алдынан кіреберіс деп аталатын алмұрт тәрізді саңылау ашылады(apertura pirformis), және танау арқылы сыртқы ортамен байланысады. Артынан мұрын қуысы хоана арқылы аңқанмен байланысады.

Мұрын қуысының сүйектік негізі: үстінен – мұрын сүйектірінің ішкі беткі, маңдай сүйегінін мұрындық бөлігі, lamina cribrosa тор тәрізді сүйек және қылқан тәрізді денелерден тұрады; төменнен – қатты таңдайдың жоғарғы беткінен тұрады(жоғарғы жақтың таңдайлық өсіндісі және таңдай сүйегінің көлденең табақшасы).

Бет сүйектің шекаралары(regio zygomatica): сыртынан – көздің төменгі сыртқы жиегімен; төменнен – бет сүйектің төменгі жиегі; алдынан – жақ маңы тігісі; артқынан – самай маңы тігісі. Бет сүйек  маңы аймағы қас асты, ұрт, шықшыт без-шайнау және самай аймақтарымен шектеседі.

Тері асты май клетчаткасы шықшыт аймақтың алдыңғы(мимикалық) бұлшықеттермен бірнеше қабаттарға бөлінеді. Жоғарғы, алдынғы аймағында көз бұлшықеттерінің талшықтары орналасқан. Екінші қабат бұлшықеттері үлкен және кіші  бет бұлшықеттері, олар беткі  бет  сүйектік  және ауыз бұшына баратын беткі талшықтар, күлкі бұлшықеттер(m. risorius) болып бөлінеді. Төменде бет сүйек  маңы мен шайнау бұлшықеттерінің(m. masseter)   меншікті шандырынан терең орналасқан.

Жұқа беткі май клечатка бет  сүйегі және сүйек үстін жауып жатады, бұл кезде салыстырмалы түрде сүйек үстін бөліп алуға мүмкіндік береді және сүйек асты іріңдік жеке жайыла алады. Сүйек үсті астынан және бұлшықет асты клетчатканың одонтогенді инфекцияы жоғарғы жақ астындағы 4-6 тістер арқылы таралуы мүмкін. Инфекциялар көз аймағы және мойын аймағы бұлшықеттеріне немесе іріңді асқынулар кезінде  жоғарғы ерін клетчаткасына таралады. Іріңдік, ісіктер көздің аймағында салыстырмалы түрде сирек болады.

Аймақтың сыртқы-артқы бетін шықшыт бұлшықетінің шандырымен және самай апоневрозымен жабылған. Бет сүйек аймақтың май қабатында шықшыт бұлшықеттердің астында көлденең бағытта алдыңғы нервтің шықшыт тармағы, беттің көлденең артериясы (сыртқы ұйқы артериядан) және оған аттас вена өтеді. Бет сүйектің сыртқы бетін  жоғарғы жақ нерв (n. trigemini-дің екінші тармағы) сезімтал иннервациясын қамтамасыз етеді.

      АУЫЗ АЙМАҒЫ

Ауыз аймағы(region oris) ерінмен шектелген. Оған ауыздың дөңгелек еті(m.orbіcularіs orіs) сәйкес келеді. Бұлшықеттер жақсы жетілген және мимикалық топқа жатады. Олар әртүрлі бағытта орналасқан. Қанмен қамтамасыз етілуі а.maxіllarіs externa, аа.coronarіae labіі superіor et.іnferіor тармақтары арқылы жүзеге асады. Олар stratum submucosum-да орналасқан және көптеген анастомоз жасайды. Веналары v.facіalіs anterіor-ге жиналады және v.angularіs-пен байланысады. Аймақ n.facіalіs-тің қозғалтқыш тармақтарымен, n.іnfraorbіtalіs(n.maxіllarіs-тен) және n.mentalіs (n.mandіbularіs-тен) қоректенеді.

      ИЕК АЙМАҒЫ

      Иек аймағы(regio mentalis) ауыз аймағының төменгі жағында жатады және төменнен төменгі жақ жиегімен шектелген:  тері асты шел майында  mm.trіangularіs және  guadratіs mentі орналасқан.

А.alveolarіs іnferіor тармақтары қанмен қамтамасыз етеді.  Ол n.mentalіs-пен бірге төменгі жақтың өзегі for.mentalіs  арқылы және а.maxіllarіs externae шығады.

Бұлшықеттер n.facіalіs-пен қозғалғыш, n.mentalіs-пен сезгіш тармақтар алады. Жоғарғы еріннен лимфалық тамырлар nodulі lumphatіcі  submaxіllarіs-ке, төменгі еріннен nodulі lymphatіcі  suprahyіodeі-ге, жартылай жақ асты rүйініне бағытталады.

АУЫЗ ҚУЫСЫ

Ауыз қуысы(сavum oris) тіс доғаларымен екіге бөлінеді, кіре беріс(vestіbulum orіs) және меншікті ауыз қуысы(cavumorіs prorpіum). Ауыздың кіре берісі саңлау болып табылады. Тістер бүтін кезінде және жабық тұрғанда, ауыз қуысындағы артқы азу тістің артымен және lіg.pterygo mandіbula-мен байлансады. Ауызды аспапатармен ашу керек болғанда, осы саңлау арқылы ауыз ашқышты кіргізеді. Сонымен қатар, осында жақтың альвеолярлық өсіндісі бекітілген кезінде, сұйық тамақты беру үшін және өз бетімен  тамақ іше алмағанда зонд енгізеді.

Жоғрағы жақтың бірінші немесе екінші азу тістерінің  деңгейінде ұрттың шырышты қабығына шықшыт безінің өзегі(ductus stenonіanus) ашылады. Ауыз қуысы жоғарыдан өзінше иілген қатты  таңдаймен шектеледі: ал  жұмсақ таңдай(аңқа)(velum palatіnum)  артқы қабырғасын құрайды.

Ауыз қуысы артынан аңқамен шектелген, доғалармен(arcus palatoglossus) алдыңғы доға және артқы(arcus palatopharyngeus). Доғалардың арасындағы ойыста таңдай бадамша безі(tonsіlla palatіna) орналасқан. Ол жұтқыншақ, мұрын-жұтқыншақ аймағында лимфалық ұлпалардың жиынтығымен бірге және тіл түбінде Вальдейер деп аталатын сақинаны құрайды. Үлкендерде айтылған лимфалық жиынтық кері дамыған. Ауыз қуысы түбін тіл және бұлшықеттер құрайды. Олар тілшіктің (mm.genіoglossus, hypoglossus, stuloglossus) және ауыз көкетінің m.mulohuoіdeus құрамына кіреді.

Тіл түбі жоғары көтеріліп тұрған кезде тіл асты аймағы(regіo sublіngualіs) көрініп тұрады. Бұл кезде тілдің ортаңғы қатпары тілшік болып табылады.

Ол ауыз қуысының түбіне жалғасады. Кейде тілшік өте қысқа болады, тек тілдің қозғалуын қамтамасыз етеді және сөйлегенде ақаулар кездеседі. Бұл жағдайда тілшікті кесуге тура келеді. Оны әлі тілдің қоғалатын қызыметі пайда болмай тұрған кезде, өте жас кезде жасаған жақсы болады. Тілшіктің  төменгі жиегінде жұп төмпешік(carunculae sublіngualіs) бар.  Оған жақ асты бездерінің өзегі ашылады. Екі жағында да шырышты қатпар білік тәрізді созылып жатыр. Онда тіл асты безінің  өзегі жатыр. Оның шығаратын тесігі ductus submaxіllarіs-пен бірге ашылады. Осында шырышты қабықтың астынан жақсы жетілген және жай ісінген веналар көрінеді. Таңдай бадамша безі аа.palatіna ascendentіs және pharіngeae ascendentіs тармақтары арқылы қоректенеді. Тонзиллотомия операциясы кезінде қан кетуі мүмкін(6% шамасында). Аққан қанды тоқтату үшін алдыңғы және артқы доғаларды тігуге тура келеді, сирек жағдайда жалпы ұйқы артерияны байлауға тура келеді. Лимфалық жолдары бадамша без, аңқа, мұрын-жұтқыншақ, жұтқыншақ, тіл және мойын аймақтарымен кең түрде байланысады. Сондықтан инфекцияның тез және кең  түрде жайылуына мүмкіндік береді. Қатты және жұмсақ таңдай  ganglіon sphenopalatіnі-ден сезгіш тармақтар алады. Жұмсақ таңдайдың бұлшықеттері бет нервінің(n.petrosus superfіcіalіs major арқылы) қозғалғыш тармақтарын алады.  Mm.tensorіs velіpalatіnі-дан басқасы ganglіon otіcum және  n.mandіbularіs-пен қоректенеді.

          ЕРІНДЕР

Еріндер көп мөлшердегі бездермен тығыздалған терімен қапталған. Еркектердің еріндерінің терісінде түк, әйелдерде үлпе болады.  Ерінің терісі өзі эпителийге өтеді, соның астына веналық тор көрініп, қызыл жиекті құрайды.  Жоғары ерінде бұл өту сызығы «доға» немесе «Купидон садағы» деп аталады.  Доғаның ортасында төмпешік болады, одан мұрын қатпарына тегіс астау сүзгіш өтеді. Тері асты өзегінде айқын көрінетін бұлшықеттер, ауыз саңылауын айнала орналасқан. Еріннің терісі қызыл жиек артында, ауыз кіреберісі шырышты қабатына айналады. Ерін қабатында дөңгелек бұлшықеттер орналасқан, олар еріндік және шеткі бөліктерге бөлінеді.

АУЫЗДЫҢ КІРЕ БЕРІСІ

Ауыздың кіре берісі(orbicularis oris) тістер жоғарғы тұрған кезінде, ерін мен сыртқы бет және қызыл иекпен таға тәрізді қуыс көрінісін береді. Шырышты қабат еріннен қызыл иекке өтеді. Қойнауға(синус) операция жасау кезінде есте сақтау керек, бұл жоғарғы қыртыс  жоғарғы жақ қойнауынан (синус) төмен орналасқан қыртыстан қызыл иекке өткен кезде, шырышты қабат өзінің қозғалғыш қызметін жоғалтады. Бұл шырышты қабатының жоқтығынан және оның сирек қабатының артық өсіндісінен өсуімен сипатталады. Терінің ортаңғы сызығы бойымен ерін қызыл иекке дейін кішігірім жарғақ-жүген тартылған(fermulum habii superior er inferior). Беттің шырышты қабаты арқылы өтіп құлақ маңы безінің өзегі ашылады. Өзек кішігірім, бірақ ұшы көзге көрінетін түрде болады, мысалы катетер қою үшін және рентгентконтрасты затты енгізу үшін орнын тауып ала білуіміз керек. Көп жағдайда өзек, 1-ші және 2-ші жоғарғы азу тістер аралығында орналасады, 4/1 жағдайда 2-ші азу тіске қарама-қарсы орналасады. Ауыздың кіре берісіне көптеген  көптеген бездер өзектері әкеліп ашылады.

МЕНШІКТІ АУЫЗ ҚУЫСЫ

Меншікті ауыз қуысы(cavumorіs prorpіum) жоғарыда  қатты таңдаймен, артынан жұмсақ таңаймен, алдынан және бүйірінен жоғарғы және төменгі жақтардың альвеоларлық өсінділерімен, түстерімен және қызыл иекпен, төменде ауыз көкетімен, тіл бұлшықетімен шектеледі. Ол саңылаудың пішіні, тіл қозғалсымен және төменгі жақтың орналасуымен өзгеріп отырады. Ауыз қуысы артынан жұтқыншақпен шектеледі. Ауыз қуысы шырышты қабатпен жабылған.

Жұмсақ таңдайға әр бір жақтан таңдай қанаттары арқылы, жақ артериясының тармағы  өтеді (a. palatina descendens).  Сонымен қатар, жұмсақ таңдайға таңдайдың өрлемелі артериясы(a. palatina ascendens,) бет артериясы тармақтары және жұтқыншақтың өрлемелі артериясы, сыртқы ұйқы артериясының тармақтары келеді. Жұмсақ таңдайдың веналары қалың торды құрайды. Олар қанат тәріздес жұтқыншақ веналарымен байланысады. Қатты таңдайдың лимфалық тамырларының торы, лимфаны тістерден, қызыл иектен, жоғары жақтан қабылдайды. Лимфаны тасымалдайтын тамырлар шырыш асты қабықтың астына өтеді. Қатты таңдайдың алдынғы бөліктерінің шырышты қабатынан азу тістерге дейін мұрын-таңдай нервімен иннервацияланады.

Ұрықта, даму кезеңінің 2-3 айлығында таңдай пластинкаларынан жиі таңдай қалыптасады. Тіл төмен қарай ығысқаннан кейін және төменгі жақтың қалыптасуынан кейін пластинкалар көлденең орналаса бастайды.

Жоғары жақтың алвеоларлық өсінділері ауыз қуысының алдыңғы бөлігін және бүйір бөлігін құрап, қатты таңдайға жалғасады. Төменгі жақтың алвеоларлық өсінділері доға тәріздес және бірнеше тістердің түбірінің арасында аралық қатпарлары болады. Жоғары жақтың альвеоларлық өсіндісі 3-ші азу тіс артында, төмпешікте(tubercutum alueolare) аяқталады.

АУЫЗ ҚУЫСЫ ТҮБІНІҢ КЛИНИКАЛЫҚ АНАТОМИЯСЫ

Ауыз қуысы түбі немесе ауыз қуысының көкеті деп аталады, ол алдынан күрек тіс аймағымен, артынан тілдің тқменгі бетінің бос артқы жиегімен, медиалды және латералды жақтарынан төменгі жақтың альвеолярлық өсінділепімен шектелген.

Ауыз қуысы түбін бірнеше бұлшықеттер құрайды. Негізінде жақ-тіл асты бұлшықет(m.mylohyoidei), ол тіл асты сүйек пен төменгі жақтың жақ-тіл асты сызығы арасында орналасқан, бұлшықет жиырылғанда тілдің қозғалғандығын көруге болады.

Жақ-тіл асты бұлшықет шоғырлары арасында саңлауда иек және тіл артериялары анастомоз жасай орналасқан. Осы саңлау арқылы тіл асты клетчаткасынан жақ асты аймаққа қабыну үдерісінің таралуы және тіл асты безінің жылауығының(киста) ауысуы мүмкін. Қабыну үдерістері бір клетчаткалық кеңістктен басқа клетчаткалық кеңістікке жақ асты безі өзегінің және тамырлардың бойымен таралуы өте жиі болады.

Ауыз көкетінің үстінде үш негізгі клетчаткалық кеңістік бар. Екі бүйірлік кеңістік төменнен жақ-тіл асты бұлшықетпен(m.mylohyoidei), ішкі жағынан тіл бұлшықетімен, сыртынан төменгі жақпен және жоғарыдан тіл мен қызыл иек арасындағы ауыз қуысының шырышты қабығымен шектелген.Бұл кеңістіктер тіл асты сілекей безідерінің арнасы болып табылады. Иек-тіл бұлшықеті (m.genioglossus)  және иек-тіл асты бұлшықеті(m.geniohyoideus) арасында жұп бұлшықет аралық саңлау орналасқан. Ауыз қуысы түбі үстінде иек-тіл бұлшықеттері арасында тақ кеңістікті атап өтуге болады.

Ауыз қуысы түбін төменгі жақтан тілге, тіл асты сүйекке баратын бұлшықеттер, бездер, тамырлар, нервтер және шырышты қабықтар түзеді.

ТІСТЕРДІҢ ТОПОГРАФИЯЛЫҚ АНАТОМИЯСЫ

Тістердің дамуы эмбрионалды кезеңнің екінші айының екінші жартысынан басталады.  Тістер екі түрлі дамиды: сүт тістер(dentes decidui)  және  тұрақты тістер(dentes permanens). Осыған байланысты екі тіс түзетін үдерісті ажыратамыз. Бірінші кезеңде 20 сүт тістер, екінші кезеңде 20 тұрақты тістер ауысады және 12 жаңа(қосымша) тұрақты тісттер түзіледі.

ЖОҒАРҒЫ  ЖАҚ

      Жоғарғы жақ (maxilla)  жұп сүйек, оның денесі, төрт өсіндісі бар: маңдай, бет, альвеолярлық және таңдай.  Жоғарғы жақтың денесінде жоғарғы жақ синусы(sinus maxillaris) орналасқан, ол жоғарғы жақ саңлауы арқылы мұрын қуысымен байланысады. Денесінің пішіні дұрыс емес, төрт беті бар: алдыңғы, көз шаралық, самай асты және мұрын.

Маңдай өсіндісі (processus frontalis) алдыңғы, мұрын және көз шаралық беттері біріккен жерден денесінен шығады. Жоғарғы тісті бөлігімен маңдай сүйектің мұрындық бөлігіне дейін жетеді. Латералды бетінде алдыңғы жастық айдаршық(crista lacrimalis anterior) шығады, ол  төменде көз асты жиекке жалғасады. Медиалды бетінде торлы айдаршық(crista ethmoidalis) бар, онымен торлы сүйектің ортаңғы кеуелжірінің алдыңғы бөлігі бірігеді.

Беттік өсінді(processus zygomaticus) денесінің жоғарғы, латералды жағынана шығады да, бет сүйекпен байланысады.

Алвеолярлық өсіндісі(processus alveolaris)  қалың жапырақша, жаөтың денесінен басталады. Төменгі бос бөлігінде альвеолярлық доғасында тістің орны бар, олар бір-бірімен альвеолярлық бөлгіштермен бөлініп тұрады. Альвеолярлық өсінділердің сыртқы бетінде шығыңқы жерлері бар.

Таңдай өсіндісі(processus palatinus) көлденең жапырақша түрінде болады. Ол денесінің мұрындық бетінен басталады.  Жоғарғы тегіс беті мұрын қуысының төменгі қабырғасын түзуге қатысады. Медиалды бетінде мұрындық қыры бар, ол қарама-қарсы жақтағы сондай қырмен желбіршектің төменгі жиегімен байланысатын шығыңқы жерді түзеді.

Төменгі беті тегіс емес, артқы бетінде таңдайлық жүлгесі бар. Медиалды беті де тегіс емес, ол қарама-қарсы жақтағы аттас өсіндімен бірігіп қатты таңдайды түзеді. Ортаңғы біріккен тігісте күрек тіс өзегіне(canalis incisivus) баратын тесік орналасқан. Таңдайлық өсіндінің артқы жиегі  таңдай сүйектің көлденең жапырақшасымен байланысады.

ТӨМЕНГІ ЖАҚ

Төменгі жақ(mandibula)  тақ сүйек, бассүйектің бір ғана қозғалғыш сүйегі, самай сүйекпен бірігіп төменгі жақ буынын түзеді. Көлденеі бағытта орналасқан денесін және ұзынша бағытта орналасқан екі өсіндісін бөледі.

Төменгі жақтың денесі(corpus mandibulae) таға тәрізді имек, оның ішкі және сыртқы беттері бар. Төменгі жиегі негізі қалыңдау, иілген болып келеді, жоғарғы жиегі альвеолярлық доға түзеді. Онда тіс альвеолалары бар, араларында альвеолалар аралық бөлгіш орналасқан. Сыртқы беттерінде шығыңқы жерлері бар. Денесінің алдыңғы бетінің ортаңғы сызығы бойында иектің шығыңқы(protuberantia mentalis)  жері болады, төменгі жағында кеңейіп жұп иек төмпешігімен(tuberculum mentale)  аяқталады.  Иек төмпешігінің артында екінші азу тіс деңгейінде иек  тесігі(fotamen mentale) орналасқан.

Денесінің ішкі бетінің ортасында иек білігі шығып тұрады. Оның бүйірінде оң және сол жақтарында сопақша пішінді екі қарыншалы ойыс (fovea digastrica) орналасқан.  Біліктің жоғарғы жиегінде тіс альвеоласына жақын екі жағында тіл асты ойыс(fovea sublingualis)  орналасқан.  Оның астында қиғаш жоғарыға қарай жақ-тіл асты сызық(liniea mylohyoidea көрінеді.  Осы сызықтың астында азу тістердің деңгейінде төменгі жақ асты ойыс(fovea submandibularis) орналасқан.