Бизнес және қоршаған орта
Қазіргі заманғы әлем заманауи адамның өміріне қажетті өнім өндіретін зауыттар мен фабрикаларсыз ойламайды. Бірақ бұл ретте табиғат қорғау нормаларын бірінші кезекте қажетті өнім өндіреді деген сияқты айналып өтуге тырысатын осы кәсіпорындардың қызметкерлері тарапынан қоршаған ортаға деген пайымдау ережесі дерлік болды. Бірақ адам үшін ең бірінші қажеттілік өмір сүретін орта болуы тиіс екенін ұмытуға болмайды. Бірақ қазіргі нарықтық әлемде қоршаған ортаға экономикалық әдістермен, экономикалық тетіктер көмегімен күресу жақсы.
Табиғат пайдалануды басқарудың қолданыстағы тетігінің неғұрлым әлсіз буыны кәсіпорындардың табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға және қоршаған ортаны қорғауға жеткіліксіз экономикалық мүдделілігі болып табылады. Кәсіпорындардың жұмыс істеу практикасы қазіргі уақытта табиғи ресурстарды тиімсіз пайдаланудан болған экономикалық залал олардың шаруашылық қызметінің түпкілікті көрсеткіштерінде шамалы әсер ететінін көрсетіп отыр. Бұл табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен экологиялық нормативтерді сақтауда жетістіктері бар кәсіпорындардың еңбек ұжымдарын көтермелеу туралы да айтуға болады.
Табиғат қорғау және энергия үнемдеу қызметін ынталандыру жөніндегі шаралар жүйесінде өндіріске әсер етудің экономикалық тетігін әзірлеу және мақсатты пайдалану маңызды мәнге ие, ол кәсіпорындардың еңбек ұжымдарының табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды, қорғауды және молықтыруды қамтамасыз етуде тікелей материалдық мүдделілігін арттыру үшін жағдай туғызуға тиіс. Осы тетіктің негізінде басқарудың экономикалық әдістері алынуы тиіс, олардың мәні мүдделерді басқаруда және мүдделер арқылы. Басқарудың экономикалық әдістерін пайдалану кезінде еңбекшілердің ұжымдарына, жекелеген қызметкерлерге, ал олар арқылы олардың қоршаған экономикалық ахуалын осындай өзгерту арқылы өндіріс барысына ықпал ету жүзеге асырылады, бұл материалдық мүдделіліктің көмегімен қызметкерлердің күш-жігерін ұтымды табиғатты пайдалануды қамтамасыз ету бойынша қойылған мақсаттарға жетуге шоғырландыруға мүмкіндік береді. Экономикалық әдістер жоспарлау, шаруашылық есептеу және экономикалық ынталандыруды қамтиды. Бұл әдістер баға белгілеу, қаржыландыру, кредит беру, Материалдық санкциялар мен көтермелеу, ұзақ мерзімді экономикалық нормативтер және т. б. сияқты экономикалық тетіктерді пайдалану арқылы өндіріс барысына әсер етеді.
1. ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖОСПАРЛАУ.
Табиғат пайдалану және қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұтымды шаруашылық жүргізудің экономикалық тетігінің элементтерінің бірі табиғат пайдалануды жоспарлау болып табылады. Жоспарлаудың негізгі мақсаты үнемді және кешенді пайдалануды қамтамасыз ету, сондай-ақ, мүмкін, елдің ресурстық әлеуетін арттыру болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында жоспарлау мақсаттары сақталады. Басқарудың әкімшілік әдістерінен түбегейлі өзгерудің экономикалық перспективасына, рөліне, функциялары мен жоспарлау әдістеріне ауысатын кәсіпорындардың дербестігіне жаңа көзқарас. Қазіргі уақытта табиғатты ұтымды пайдалануды жоспарлаудың ең тиімді нысандары мен әдістерін қалыптастыру және іздеу процесі жүріп жатыр.
Басқарудың экономикалық әдістеріне көшумен табиғатты пайдалануды жоспарлау міндеттері мен функциялары сапалы өзгереді. Кәсіпорын қоршаған ортаны ластаумен және табиғи ресурстарды ұтымсыз пайдаланумен келтірілген залалды өтейді және табиғатты қорғау туралы заңнаманың сақталуына материалдық жауапты болады.
Табиғатты қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану жөніндегі жоспарлы мақсаттарды белгілеу арқылы кәсіпорынның табиғат қорғау және ресурс үнемдеу қызметіне әсер етудің негізгі экономикалық ынталандырулары жоспарлы мақсаттарды орындағаны (немесе орындамағаны) үшін көтермелеу төлемдері (Санкциялар), сондай-ақ ресурстарды олардың орындалу деңгейіне қарай бөлу және ресурстардың үлестік шығынын сақтағаны үшін сыйлықақы беру болып табылады. Өндірісті шаруашылық есептегі басқару жүйесінде экономикалық тетік ретінде баға белгілеуді пайдалану бағаның ынталандырушы функциясына негізделген. Өнімнің бағасы артқан кезде кәсіпорынның пайдасы артады, соның арқасында ол өндіріс көлемін арттыруға материалдық қызығушылық танытады. Бірақ, егер пайданың өсуі шамадан тыс болса, онда бұл еңбек ұжымының өндірістік шығындарды үнемдеуге деген қызығушылығын әлсіретуі мүмкін. Өндіріс шығындарының ұлғаюы пайданың азаюымен қатар ынталандырушы функциясы ол қамтамасыз ететін пайданың мөлшеріне пропорционалды баға рөлін әлсіретеді. Сондықтан қазіргі уақытта оларда тірі еңбек пен табиғи ресурстарды неғұрлым толық бағалауды көрсетуге қоғамдық қажетті шығындарды, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау, әлеуметтік сақтандыру, кадрларды кәсіби даярлау жөніндегі шығыстарды деңгейіне сәйкес келтіру жөніндегі жұмыс жүзеге асырылуда. Бағаларда ғылым мен техниканың қазіргі заманғы жетістіктерін, табиғи ресурстарды сақтау және шикізаттың, отын мен энергияның қайталама түрлерін кәдеге жарату жөніндегі іс-шараларды пайдаланудың халық шаруашылығы тиімділігі толық көлемде көрсетілуі тиіс. Бұдан басқа, отын-шикізат ресурстарына баға белгілеу кезінде ресурс үнемдеу жөніндегі кәсіпорындардың қызметін жандандыруды ескеру қажет. Осы қағидаттарда баға белгілеу кәсіпорындарға өзін-өзі қаржыландыру жағдайында негізінен өз қаражаты есебінен табиғат қорғау іс-шараларын жүзеге асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, оларды табиғи ресурстарды кешенді пайдалануға, қоршаған ортаға ықтимал әсерді азайтуға және т. б. ынталандыратын болады. Қаржыландыру мен кредит беруді экономикалық басқарудың пәрменді тетігі ретінде пайдалану ақшалай нысанда жүзеге асырылатын және шаруашылық өндірісіне барлық қатысушылардың экономикалық мүдделерін іске асыруды қамтамасыз ететін бөлу қатынастарының жиынтығы ретінде олардың мәнінен туындайды.
2. ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ҮШІН ТӨЛЕМДЕР.
Алғаш рет шаруашылық жүргізу тәжірибесіне табиғатты пайдалану үшін төлемдер жүйесін енгізу көзделіп отыр. Табиғат пайдалану үшін төлемдер жүйесіне мыналар кіреді: табиғи ресурстарды пайдалану құқығы үшін төлемдер; мемлекет немесе шаруашылық есептегі мамандандырылған кәсіпорындар мен ұйымдар жүзеге асыратын табиғи ресурстарды молықтыру мен қорғау үшін төлемдер; осы кәсіпорындардың қызметінен туындаған табиғи ресурстарды мақсатты пайдаланудан шығарғаны немесе олардың сапасының нашарлағаны үшін өтемақы төлемдері; табиғи ортаға ластаушы заттарды шығарғаны (тастағаны, орналастырғаны) үшін төлемдер; табиғи ортаға ластаушы заттарды шығарғаны (тастағаны, орналастырғаны) үшін; экологиялық қауіпті технологияларды қолданатын, экологиялық қауіпті өнімді шығаратын кәсіпорындардың пайдасынан алынатын қосымша салық; табиғатты ұтымды пайдалану нормаларын бұзғаны үшін айыппұлдар мен басқа да экономикалық санкциялар; пайдаға салық салу бойынша жеңілдіктер.
Жыл сайын табиғи ресурстарды молайтуға және табиғат қорғау іс-шараларына арналған шығындар ұлғаюда. Қазіргі уақытта бұл іс-шараларды қаржыландырудың көздері мен әдістері әлі біртұтас жүйеге байланысты емес, бұл өз шешімін талап етеді. Кәсіпорындардың да, аумақтардың да экологиялық қорларын құру ұсынылады. Кәсіпорындардың экологиялық қорларын құру көздері: табиғат қорғау құрылыстары мен объектілері бойынша амортизациялық аударымдар, экологиялық қор қаражатын банкте сақтаудан түскен кірістер (депозиттік пайыз) болуы мүмкін.; табиғат қорғау қызметін қаржыландыру үшін пайдаланылатын кәсіпорын пайдасының бір бөлігі; кәсіпорынның қоршаған ортаға зиянды әсерін төмендетуге арналған аумақтық экологиялық қорлар мен банктердің кредиттері, субсидиялары; басқа да көздер. Кәсіпорынның экологиялық қорының қаражаты табиғатты қорғау органдарының бақылауымен жұмсалуы тиіс. Табиғат қорғау қорының ресурстары табиғат қорғау органдарының келісімі бойынша кәсіпорынның қоршаған ортаға зиянды әсерін төмендетуді қамтамасыз ететін негізгі өндірісті жетілдіруге пайдаланылуы мүмкін. Кәсіпорынның табиғи ортаға ластаушы заттардың шығарындылары үшін, табиғат қорғау қарыздарын шығарудан, бюджеттен субсидиялар, мақсатты жергілікті салықтар, ерікті жарналар, табиғат қорғау несиелері үшін пайыздар төлемдері аумақтық экологиялық қорлар қаражатының көздері болуы тиіс. Кредиттің шаруашылық механизмінің жұмыс істеу тиімділігіне, оның ішінде Табиғат пайдаланудың экономикалық қысымына бір жағынан оны халық шаруашылығының әр түрлі буындары арасында қайта бөлу үшін қолдану есебінен, ал екінші жағынан — оның негізінде осы ресурстарды ұтымды пайдалануды ынталандыру есебінен қол жеткізіледі. Табиғатты қорғауды және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды қамтамасыз етуге қатысты несие ресурс үнемдейтін іс-шараларды қаржыландырудың қосымша көзі бола алады. Несиенің ынталандырушы әрекеті-бұл кәсіпорын жұмысының нәтижелеріне байланысты беріледі. Бұл ретте соңғы өндірістік жоспарлардың орындалу дәрежесі және, ақырында, жинақтардың, экономика мен қаржының жай-күйі, кредиттерді өтеу бөлігінде міндеттемелерді уақтылы және толық орындау ескеріледі. Ұтымды табиғат пайдалануды басқару кезінде экономикалық қорларды пайдалану процесінде материалдық ынталандыру ерекше рөл атқарады.
Ұзақ уақыт қолданылатын халық шаруашылығын басқарудың командалық-әкімшілік әдістері кәсіпорындарды өнеркәсіптік өндірістің пайда болуына, пайдалы қазбаларды өндіруге, ауыл шаруашылығы алаңдарын пайдалануға және т.б. бағыттады. Басқаша айтқанда, табиғат пайдалану саласына экономикалық тетіктер мен еңбек ұжымдары мен жекелеген қызметкерлердің нәтижесі, өз еңбегі үшін жауапкершілігі тиісті дәрежеде енгізілмеген.