Діннің пайда болуы және ерте формалары

Қазіргі адамның ата-бабаларының алғашқы діни көзқарастарының бастаулары олардың рухани өмірінің ерте формаларының пайда болуымен тығыз байланысты. Әлбетте, бұл төменгі палеоантроптардың (неандертальдықтар мен неандерталоидтар немесе пресапиенттер) қазіргі заманғы түрдегі адамдарда трансформациясының белгілі бір сатысында ғана орын алуы мүмкін-сапиентті, яғни ақылға қонымды, ақылға қонымды, ақылға қонымды, рухани саладағы сезімдік қабылдауды жүзеге асыруға, яғни ой жұмысына қабілетті. Мыңжылдықтармен сапиентация процесі аяқталғанға дейін аң аулаудың жинақталған тәжірибесі – өмір сүруді қамтамасыз етудің маңызды сәті-немесе өлген адамдарды жерлеу алғашқы қауымдық топ мүшелерінде тек орындылықпен ғана емес, сонымен қатар көмек бере алатын немесе зиян келтіруі мүмкін табиғаттан тыс күштердің өмір сүруіне деген сеніммен көндірілген мінез-құлық нормаларын қалыптастырған шығар. Алайда, бұл тек болжам. Шын мәнінде осындай түбегейлі өзгерістер ғылым 40 мыңға жуық сапиентация процесі аяқталған сәттен бастап ғана тіркеледі. жыл бұрын, жаңа сапиент адам планетада тез тарала бастаған кезде, оның артта қалған ізашарын батыл ығыстырып.

Діни сана негіздерін қалыптастыру
Физикалық (антропологиялық) түрі, физиология (ең алдымен ми), жүйке, эндокриндік және сапиентті адамның биологиялық және психологиялық саласының басқа да жүйелері оның ізашарларына тән болатындықтан айтарлықтай күрт ерекшеленді. Бұл оның өмір сүру сипатына, ойкуменнің таралуына ғана емес, оның ойлау деңгейіне, абстракция қабілеттеріне, күшті эмоцияларға, қиялға, шынайы және жалған логикалық байланыстарды орнатуға да әсер етті. Сапиент адам, тіпті алғашқы жабайы адам-бұл ақылға қонымды, ойлайтын, белгілі бір талдауға, нақты жағдайды ұғынуға, тұрақты қызметте бекітілген практикалық тәжірибеге қабілетті адам. Бірақ бұл талдау немен күледі?

— Осының бәрі сапиентті адамның сана-сезімі оның алғашқы қадамдарынан бастап тікелей тәжірибеден пайда болған қатаң логикалық себеп‑салдарлық байланыстармен ғана емес, эмоциялық‑ассоциативті, иллюзиялық‑фантастикалық байланыстармен анықталғанына сөзсіз. Бұл «ақыл-ой дикар» туралы емес, «абстрактілі пайымдау индивидасы»туралы емес. Дәл осы ұжым аясында, мысалы, 20-50 адамдағы шағын Орданың, еңбек қызметінде (аң аулау, тамақ алу, құралдар шығару, тұрғын үйді жабдықтау, отты ұстау және т.б.), тұрақты әлеуметтік қарым‑қатынаста, отбасылық байланыстар мен оқиғалар процесінде (әйелдер алмасу және неке байланыстары, туу және өлім) әлемді жаулап алатын аса табиғи күштер, осы ұжымның рух-қамқоршысы, қалаулы және шыншылдар арасындағы сиқырлы байланыстар туралы қарапайым алғашқы түсініктер қалыптасып, нығая түсті. Осындай иллюзиялық-фантастикалық көріністердің қалыптасуын оның дәуіріне тән және оны досапиентті тағандар дәуірінен ажыратқан екі маңызды жаңалықтармен жоғарғы палеолитикалық сапиентті дикарьға қатысты көрсетуге болады.

Біріншіден, бұл жерлеу практикасы. Үңгірлік сапиент адам өзінің жақындарын арнайы жерлеу орындарында жерлеген, және де мәйітханалар олардың құлпытас өміріне белгілі бір дайындық рәсімі арқылы өтті: олардың денесі қызыл охра қабатымен жабылған, олардың жанында тұрмыстық заттарды, әшекейлерді, керек-жарақтарды және т. б. қойды. Және бұл көріністер қанша мазасызданса да, олардың ішінде мазасыз өмір жоғарғы палеолит адамдарына жер бетіндегі өмірдің жалғасы болып көрінген. Басқаша айтқанда, жоғарғы палеолит дәуірінде өзге әлемнің шынайы өмірімен қатар өмір сүру туралы идеялар қалыптасты – өлгендер мен рухтар әлемі: мәйіттер тірі адамдардың өміріне әсер етуі мүмкін деп саналды (атап айтқанда, өлгендер туралы ерекше қамқорлық түсіндіріледі).

Екіншіден, бұл жоғарғы палеолиттің басталуымен, сапиентті Адамның пайда болуымен пайда болған үңгірлік кескіндемедегі сиқырлы суреттердің тәжірибесі. Ғылымға белгілі үңгір суреттердің басым көпшілігі-аң аулау көріністері, адамдар мен жануарлардың, немесе жануарлар терісіне тартылған адамдардың, ал жай ғана жартылай тағамдардың бейнесі. Бұл бейнелер алғашқы қауымдық адамдар адамдар мен жануарлар арасындағы табиғаттан тыс байланыстардың болуына, сондай-ақ жануарлардың мінез-құлқына сиқырлы тәсілдердің көмегімен, олардың ұрпақтары, не тірі және өлгендер арасындағы делдалдардың көмегімен, яғни әр түрлі колдундар мен шамандардың көмегімен әсер ету мүмкіндігіне сенгенін көрсетеді.

Адам мен жануарлар арасындағы бұл байланыстар белгілі жоғарғы палеолитикалық адамға құнарлылық пен көбею (жыныс белгілері ерекше көрсетілген әйел‑ананың мүсіншелері археологтар басып шығарған үңгірлік адамдардың тұрақтарында жиі кездеседі), Алғашқы қауымдық ұжымдардың көрінісінде олардың орд-дан рулық топтарға ауысу кезеңінде белгілі бір діни мағынаға ие болды. Бұл тотемизм туралы.

Тотемизм адамдардың белгілі бір Жануарлар немесе өсімдіктер түрімен, ең алдымен, осы ұжымның тағамының негізін құрайтын адамдардың белгілі бір тобына деген нанымынан пайда болады. Бірте-бірте ол пайда болған діни көріністердің негізгі түріне айналды. Рулық топтың мүшелері (қан туыстары) ата‑бабалардан адамдардың белгілері мен олардың тотемін (яғни жартылай тағам‑жартылай, жартылай тағам-жартылай өсімдіктер, әртүрлі фантастикалық тіршілік және монстр) ұштастырған болатынына сенді. Тотемдік рулық топ әдетте өзінің тотемінің атын алып, оны құрметтеді. Ең алдымен оқу, мүмкін, тотемдік жануарлар мен өсімдіктерді тамаққа пайдалануды болжаған шығар; дәл осы факт (яғни, тотем етін тұтыну) адамның туысы және оның тотемасы туралы ойға ұрынуы мүмкін – өйткені олардың екеуі де ақырында бір субстанциядан тұрды. Алайда, адамдар мен тотемдердің арасындағы мұндай байланыс терең өткенге жатады және олардың өмір сүруі туралы жанама түрде тек ежелгі аңыздар ғана куә бола алады, мысалы, австралиялық аборигендер арасында сақталған, бастапқы‑тотемдік көріністер мен аң аулау сиқырымен және адамдардың жануарлар терісіне бүркемелеу арасындағы тығыз байланыс туралы куәландыратын мифтер.

Тотемдік көріністер рулық қоғамды қалыптастыру процесінде үлкен рөл атқарды: олар ең алдымен, ұрпақтары тобын басқалардан ажыратуға, өздерінің, яғни осы тотемге тиесілі, ғасырлар бойы қалыптасқан нормалар мен әдет-ғұрыптар қатаң таралған және осы тотемге тиесілі емес және сол арқылы осы ұжымның барлық қабылданған нормалары мен дәстүрлерінен тыс тұрған басқалардың айқын көріністеріне ықпал етті. Тотемизмнің бұл маңызды әлеуметтік рөлі тотемистік көзқарастар эволюциясының сипатына де әсер етті. Уақыт өте келе, рулық құрылымның нығаюына қарай, алдыңғы жоспарға оның аралас зооантропоморфты бейнесімен тотемді алғашқы орта туралы, тотем туралы жақын туыс ретінде, адам мен оның тотем туысы арасындағы некелік байланыстар туралы түсінік берілді. Ақырында, реинкарнация туралы түсінік пайда болды, яғни адамның (атап айтқанда, қайтыс болған ата-бабаның) оның тотеміне және керісінше қайта сіңіру мүмкіндігі туралы. Мұның барлығы, бір жағынан, өлі ата – бабалардың табынуы мен олардың табиғаттан тыс мүмкіндіктеріне сенуінің күшеюіне, ал екінші жағынан-тотемге деген қарым-қатынастың өзгеруіне, атап айтқанда, тотемді тамаққа пайдалануға тыйым салудың пайда болуына бағытталған. Тыйым салу жүйесі‑табу пайда болды, олардың ішіндегі ең маңыздысы тотемді тамақ ішуге тыйым салуға қатысты, тотем етін тұтыну оған салттық сипатқа ие болған және көне нормалар мен ережелер туралы еске салған жағдайларды қоспағанда.

Тотемизммен бірге пайда болған табуирлеу салттары алғашқы қауымдық рулық қауым жағдайында әлеуметтік‑отбасылық қатынастарды реттеудің маңызды тетігі болды. Осылайша, жыныстық-жас табу ұжымды қатаң белгіленген неке сыныптарына бөліп, жақын туыстар арасындағы жыныстық байланыстарды жоққа шығарды. Азық-түлік табуы көсемге, жауынгерлерге, әйелдерге, балаларға және т. б. арналған тағамның сипатын қатаң реттеп отырды. Басқа да бірқатар табу тұрғын үйге немесе ошаққа қол сұғылмаушылыққа кепілдік беруге, жерлеу ережелерін реттеуге, қауым мүшелерінің жекелеген санаттарының құқықтары мен міндеттерін белгілеуге арналған. Бұл табудың бәрі өте қатал болды. Мысалы, бастамашылық, яғни ер балалар мен қыздарды ересек ерлер мен әйелдер санына тарту кезінде табу әйелдерге ер адамдар арасында, ал ер адамдар әйелдер арасында қатысуға тыйым салды. Көсемге тиесілі кейбір заттар, соның ішінде тамақ та, кейде табуланған. Зерттеушілер табудың бұзылуы қалай қабылданғанын мысалдар келтіреді.

Жақында ғана Жаңа Зеландиядағы асыл тұқымды көсемдердің бірі оның тайпасының мүшесін таңдап алған түстің қалдықтарын қалдырды‑ Соңғы кезде ол көсемнің трапезасының қалдықтарын тамаққа қолданғанын білгенде, ол азап тартып, көп ұзамай қайтыс болды. Осы тектес мысалдар бірлі-жарым емес, және де олардың барлығы табуқа бекітілген тыйымдарды бірінші қауымдық адам қасиетті және ырықсыз адам ретінде құрметтейтінін, олардың бұзылуы сөзсіз өліммен жазаланғанын куәландырады. Табудың бұзылу фактісінің өзі бұзушының ерік-жігерін, оның ағзасының тіршілік ету қабілетін бұзады, оған өлу қажеттігін білдіреді.

Осылайша, анимистикалық және тотемистік нанымдар мен салт-дәстүрлер алғашқы қауымдық ұжымның тәжірибесінде бірыңғай бөлінбейтін кешенге құйылды,оның аясында күнделікті тұрмыстың қатал болмысы мен ұжымның өмір сүру үшін күресінің ауыр болмысы өз көрінісін тапты. Бұл көрініс иллюзиялық-фантастикалық болды, және оны нақты өмірге сәйкес келтіру функциясы магияның үлесіне түсті.

Магия-бұл материалдық нәтижелер алу үшін табиғаттан тыс күштерге әсер ету мақсатында салт-жоралар кешені. Магия тотемизм мен анимизммен қатар оның көмегімен рухтар, ата-бабалар, тотемдер әлемімен қиялданатын байланыстарды жүзеге асыруға болады.

Жоғарыда Л. Леви-Брюлдің логикалық және пралогиялық ойлауы туралы айтылған. Оған сүйене отырып, адамның ойлау қабілеті (әсіресе алғашқы) екі сектордан тұрады деп айтуға болады. Олардың бірі логикалық ойлау мен каузалды байланыстардың қатаң заңдылықтарына жатады. Әлем туралы білімнің жинақталуына қарай оның маңызы артады. Екінші сектор өзгеше сипатқа ие: ол кездейсоқ және ықтимал сипатқа ие проблемалармен байланысты, оларды шешу жағдайды немесе танымайтын мән-жайларға байланысты (жаңбыр болады ма; аң аулау немесе соғыс сәтті ма). Бұл сектор алғашқы қауымдық адамға табиғаттан тыс күштерге көмек көрсетуге бел байлады, ол әлемнің діни ой-өрісін дамыту процесінде осындай елеулі рөл ойнаған паралогиялық сиқырлы ойлауды тудырды.

Ежелгі дәуірде пайда болған магия сақталып, мыңдаған жылдар бойы дами бастады. Әдетте сиқырлы отрядтармен арнайы адамдар айналысты – колдундар мен шамандар, олардың арасында, әсіресе ежелгі дәуірде, әлбетте, әйелдер басым болды. Бұл колдундар мен шамандар, әдетте жүйке, ал шынайылық қойманың адамдары, рухпен қарым-қатынас жасау, оларға ұжымның үміттері мен өтініштерін беру, олардың еркін түсінуіне шын жүректен сенді. Рухтарға тартылудың сиқырлы рәсімі (шамандық тас) белгілі бір салт-дәстүрлік іс-әрекеттер арқылы, әр жағдайда ерекше жағдайда, тамақтандырумен, ән айтумен, жағажайлармен, секірумен, бубна, барабан немесе қоңырау шамы өзін экстаз жағдайына дейін жеткізді (егер рәсім көпшілік алдында жасалса, экстаз жағдайына дейін онымен бірге әдетте келген және оның іс-қимылдарын қадағалаған көрермендер). Одан кейін шаман трансқа жиі түсіп, ештеңе көрмеді, естімеді – дәл осы сәтте оның рухтар әлемімен байланысы болады деп саналды.

Ежелгі заманда сиқырлы әдет-ғұрыптар, мүмкін, жалпы сипатқа ие және дифференциалдан аз болды. Кейінірек олардың дифференциациясы едәуір мөлшерге жетті. Қазіргі этнографтар, атап айтқанда С. А. Токарев сиқырға әсер ету әдістері бойынша (магиялық күш тасымалдаушы – колдун‑шаман немесе сиқырлы амулет – объектімен жанасу), инициальды (сиқырлы акт объектіге бағытталған, соған байланысты қажетті әрекеттің басы ғана жүзеге асырылады, оның соңы табиғаттан тыс күштерге беріледі), парциалды (шашқа, тамаққа жанама әсер ету және т.б.), имитативті (объектінің ұқсас әсері). Магия әсер ету мақсаттары бойынша зиянды, әскери, кәсіптік, емдік және т. б. бөлінеді.

Жалпы алғанда, сиқыр салт-жоралар сериясы ретінде белгілі бір күтпеген жағдайларға байланысты болмыстың табиғаттан тыс күштер әлемімен байланыстың осындай жолын көтерсе қойған қоғамның нақты қажеттіліктерімен өмірге келді. Бірақ сол уақытта магия адамдардың санасында пралогиялық ойлауды орнықтыруда маңызды рөл атқарды, бұл діни сананы қалыптастыру процесінде маңызды рөл атқарды. Өйткені, сиқырлы ойлаудың дамуына қарай адам барынша айқын және ақылға қонымды болып көрінеді, бұл қалаған нәтиже мақсатқа бағытталған іс-әрекетке ғана емес, табиғаттан тыс сиқыр сезген мән-жайларға байланысты. Ал бұл көптеген нақты құбылыстар мен тіпті жекелеген заттар сиқырлы күш тасымалдаушы ретінде қабылдана бастады.

Алғашқы фетишизм пайда болды, оның мәні оқиғаның барысына әсер ете алатын және қалаған нәтижені алуға қабілетті сиқырлы күштің жеке заттарының тіркелуіне әкеледі. Киетише туралы зиянды түсінік пайда болды (мәйіттің жерлеу, мәйітті табуирлеу, жерлеу рәсімінен кейін тазарту рәсімі және т.б.), сондай-ақ пайдалы.

Фетишизм – ағаштан, саздан және басқа да материалдардан және түрлі амулет, талисмандардан жасалған идолдарды құруда пайда болды. «Идолах және амулетах көрген опредмеченных тасығыштардың бөлшектері үшін сверхъестественного, күш-қуатын, ол приписывалось әлемге кездестірермін, баба тотемов. С фетишами мұндай жиі болған іс-колдуны‑шаманы, олар воздействовали арналған ұқсастық сәйкес объектінің тәсілдеріне байланыс және имитативной магии.

Фетишизм явился как бы соңғы сатысы қалыптастыру процесінің барлық кешенін ерте діни түсініктер алғашқы қауымдық адам. Шын мәнінде, оның табиғаты мен ата-бабаларының жандандыруымен анимизм және сол өлі ата-бабалары мен тотемизмі алғашқы қауымдық адамдардың санасында әлеммен қатар иллюзиялық, табиғаттан тыс дүниенің нақты заттары бар екендігі туралы түсінік пайда болды, және де осы екінші әлем шеңберінде оның мекендеушілерінің барлық тығыздығы кезінде алғашқы қауымдық адамның ақыл-ойы бірінші болып табылатын даусыз шындықты көрді. Бұл іс жүзінде айқын себеп‑салдарлық байланыстарға негізделмеген және жағдайдың еркіне байланысты іс-әрекеттер мен оқиғалар үшін жауапкершілікті алғашқы қауымдық ұжым табиғаттан тыс әлемнің жан-жақты күштеріне жүктейтінін білдіреді. Осы әлеммен қарым-қатынас жасау үшін, оның күшін өз жағына тарту үшін алғашқы қауым өкілдері олардың санасында пралогиялық, сиқырлы ойлау секторын нығайтты.