Дмитрий Шостакович өмірі мен шығармашылығы

Дмитрий Шостакович — XX ғасырдағы аса ірі композиторлардың бірі. Оның музыкалық шығармалары терең ой, образдық мазмұнының байлығымен дараланады. Д.Шостакович қалам тартқан музыка жанрларының аясы өте кең. Ол симфония, аспаптық ансамбльдер, ірі және камералық вокалдық шығармалар, кинофильмдер мен спектакльдерге арнап музыка жазған.

Композитор шығармашылығының өзегі — симфония. Мазмұн тереңдігі, ой жиынтығы, тартыстардың өткірлігі музыкалық ойдың логикалық негізде дамуы — осының бәрі Д.Шостакович симфонияларына тән белгілер.

Дмитрий Шостакович шығармашылығы — әлемдік музыкалық классиканы игерудің жарқын көрінісі. Композитор әртүрлі тарихи кезеңдерге тән көркемдік тәсілдерін еркін қолданады. Оның музыкалық ойлау жуйесінен полифониялық стиль де ерекше орын алады. Оның бәрі Д.Шостакович шығармаларына тән музыкалық фактура, әуен, оны дамыту тәсілдерінен байқалады.

Д.Шостакович шығармаларының орыс классикалық музыкасымен тарихи байланысы оның опералық туындыларынан көрінеді. Автор композиторлық шеберлікке қаныға түскен сайын бұл белгілер де айқындала түседі.

Симфониялық жанрда композитор П.Чайковскийге тән философиялық, психологиялық мазмұн, күшейген драматизмді жалғастыра түскен. Вокалдық шығармалары болса М.Мусоргский дәстүрінде көрінеді. Өз шығармашылығын Д.Шостакович орыстың классикалық музыкасы дәстүрінде дамытып, әлемдік деңгейге көтере білген.

Дмитрий Дмитриевич Шостакович 1906 жылғы 26 қыркүйекте инженер отбасында дүниеге келген. Әкесі ән салуды ұнатса, анасы фортепьянода жақсы ойнаған. Балалық шағындағы музыкалық орта Дмитрийдің шығармашылық санасының қалыптасуына ықлал еткен.

Дмитрий онға толғанда фортепьяно аспабын игере бастайды. Алғашқы ұстазы — өз анасы болады. Осы кездері Дмитрий музыка шығарып та көреді. Оның «Еркіндікке гимн», «Революция құрбандарына қаралы марш» секілді алғашқы шығармалары тарихи оқиғаларға толы болды.

1919 жылы Д.Шостакович Петроград консерваториясына оқуға түседі. Глазунов бала бойындағы талантты байқап, оған екі мамандық бойынша білім алуға кеңес береді: бірі — фортепьяно, екіншісі — композиция. Фортепьяно мамандығы бойынша Л.Николаев, композиция бойынша М.Штейнберг дәріс береді.

Консерваторияда оқыған жылдары Д.Шостакович көп ізденіп, асқан қызығушылықпен жұмыс істейді. Ол өзінің еңбекқорлығымен танылып, симфониялық вариациялар, скерцо, дауыс пен оркестрге арналған әндер, аспаптық ансамбльдер, фортепьянолық және вокалдық шағын туындылар жазған. Солардың қатарында Пушкин шығармасы негізінде жазылған «Сыған» операсы да бар. Композитордың фортепьяноға арналған «Үш фантастикалық би» атты шығармасының да көркемдігі жоғары болып шығады.

Д.Шостаковичтің композитор және пианист ретінде қалыптасу кезеңдерін А. Глазунов сүйіспеншілік сезіммен бақылап жүрген. Ол жас композитордың табиғи дарынын, стиль ерекшелігін, техникалық тұрғыдан өте жоғары сатыға көтерілгенін жыға танып: «Шостакович — біздің өнеріміздің жақсы сенім артатын адамдарының бірі», деген.

1923 жылы консерваяторияны фортепьяно мамандығы бойынша бітіріп шыққан Шостакович көптеген концерттер қойып, тыңдаушылардың қызығушылығын тудырады. 1925 жылы консерваторияны компоэиция мамандығы бойынша аяқтап, бірінші симфониясын ұсынады. Мұнда кейінгі шебер Шостакович стиліне тән белгілердің алғашқы нышандары бар еді.

Композитор шығармаларынан Қазан төңкерісі тақырыбы да елеулі орын алған. 1927 жылы «Октябрьге арнау» атты екінші симфониясы жазылады. Бұл бір бөлімді шығармаға автор хор енгізген. Араға екі жыл салып жазылған үшінші «1 Май» симфониясы да бір бөлімді, оны да хор аяқтайды. Екі симфониясында да композитор Бетховен дәстүрін жалғастырушы ретінде көрінеді.

Д.Шостакович опера жанрында да елеулі шығармалар қалдырған. Бұл саладағы сюжетті ол орыстың классикалық әдебиетінен алған: «Мұрын» («Нос» — Гоголь), «Мцен уезінің Макбет ханымы» («Леди Макбет Мценского уезда»).

«Мұрын» (1928) — сарказм мен мысқылды, жастық кезеңге тән тентек мінездерді байланыстырған музыкалық-сахналық гротеск. «Мцен уезінің Макбет ханымы» композитордың алғашқы жоспары бойынша опералық трилогияның алғашқы туындысы болуға тиіс еді. Оның жанрын автор трагедиялық сатира деп атаған болса, мұны опера драматургиясынан көруге болады.

Ірі сахналық шығармалардан бөлек, композитор симфония, аспаптық музыка, кино және театрға арнап музыка жазған. 1926 жылы фортепьяно, 1934 жылы виолончельге арнап сонаталар, 1933 жылы бірінші фортепьянолық концертін жазған. И.С.Бах ізімен «24 прелюдия және фуга», фортепьянолық циклдары да музыка тарихынан елеулі орын алып келеді.

Бұл кезенде Д.Шостакович шығармашылық және орындаушылық қызметтің екі арасында жүреді. 1927 жылы Варшавада өткен Шопен атындағы Бірінші халықаралық конкурста ол кеңес еліндегі пианистік мектеп өкілі ретінде өнер көрсетеді. Одан бергі жерде оның орындаушылық репертуарын классик композиторлар шығармалары құрайды.

1936 жылы үстірт айтылған сыни пікірлердің салдарынан композитордың «Мцен уезінің Макбет ханымы» операсы мен «Мөлдір өзен» («Светлый ручей») балеттері сахнадан алынып тасталған. Осы оқиғалардан соң композитор музыкалық-сахналық шығармалардан іргесін аулақ салып, симфониялық музыкаға бет бұрады. Оның бұл саладағы жемісі — төртінші симфония. Бірақ бұл туынды 1962 жылы барып орындалған еді.

1937 жылы Шостаковичтің бесінші симфониясы орындалып, композиторды жаңа қырынан танытады. Осының ізімен алтыншы симфония (1939), бірінші ішекті аспаптар квартеті (1938), фортепьянолық квинтет (1940) жазылады.

Осы кезеңде Д.Шостакович «Максимнің оралуы» (1937), «Волочаев күндері» (1937), «Мылтықты адам» (1938), «Ұлы азамат» (1938) секілді кинофильмдерге музыка жазған. 1937 жылдан бастап Д.Шостакович Ленинград консерваториясында алғаш аспаптау, кейін композиция пәні бойынша дәріс береді. Оның талантты шәкірттерінің бірі — Г.Свиридов.

1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда Д.Шостакович қоршаудағы Ленинградта қалып, қаланы қорғауға қатысады. Осы кезде өзінің атақты жетінші симфониясын жазады. Оның негізгі идеясы күрес, кеңес адамдарының жеңісі болатын.

«Ленинградтық» деген атауға ие болған бұл шығарманың орны бөлек. Симфония 1941 жылы жазылып, 1942 жылы 5 наурызда Куйбышев қаласында, ал 29-нда Москвада орындалған.

Симфонияның алғашқы бөлімі әрі үздік, әрі идеялық жағынан мазмұнды болып шыққан. Сонаталық аллегро пішінінде жазылған шығарма кеңес адамдарының неміс фашистеріне қарсы жүргізген қаһармандық істерін паш етеді. Мұның экспозициясы болашағынан зор үміт күткен кеңес адамдарының бейбіт өмірін суреттейді. Бірінші бөлімі (аллегретто) марш екпініндегі музыкалық тақырыппен басталады. Қосалқы партиясы лирикалық негізде дамып, орыстың кең даласын суреттейді.

Д.Шостакович бүл тұста классикалық симфонияларға тән үлгіні қолданбай, оған аздап өзгеріс ендіреді. Жаңа, қарама-қарсы музыкалық тақырыпты композитор экспозиция емес, өңдеу орнына берілген эпизодқа қосады. Ұрмалы аспаптың жорыққа шыққандағы үніне ұқсайтын бұл тақырып алғаш алыстан естіліп, бірте-бірте жақындай түседі. Осы дыбыс фонының негізінде қысқа, өткір, үзік-үзік, өте қарапайым, белгілі дәрежеде автоматталған серіппелі тақырып пайда болады. Жолындағы кедергілердің бәрін жайпап бара жатқан бұл әуенді зерттеушілер «өлім биіне» теңеген. Осы тақырып симфонияның өн бойынан өтіп, қайталанып отырады. Одан әрі екі музыкалық тақырып өзара тартысқа түседі. Симфония өз тыңдаушыларын осы ерекшеліктерімен тәнті еткен.

1943 жылдан Шостакович Москвада тұрып, өзінің педагогтік қызметін Москва консерваториясында жалғастырады. Бірнеше жыл ішінде Д.Гаджиев, Г.Галынин, К.Караев, К.Хачатурян, Б.Чайковский, А.Чугаев тб. талантты композиторлар дайындайды.

Ұлы Отан соғысы жылдары композитор екінші фортепьянолық соната (1942), сегізінші симфония (1943, қараша), арада бір жыл өткен соң фортепьянолық трио және екінші квартетін жазған.

Шостакович шығармашылығынан тоғызыншы симфониясының да алатын орны ерекше. Симфонияның оркестрлік құрамы ықшам, фактурасы айқын, оны камералық симфония деп те бағалаушылар бар.

40-жылдардың аяқ шенінде композитор аспаптық музыка әлемінен шығып, вокалдық жанрларға қалам тартады. Ірі хор шығармалары мен камералық туындылары пайда болады. Бұл шығармаларда композитордың музыкалық тілі де өзгеріске түседі. Шостакович «Жас гвардия» (1948), «Эльбадағы кездесу» (1948), «Иван Мичурин» (1948), «Берлиннің құлауы» (1949), «Виссарион Белинский» (1950), «Ұмытылмайтын 1919 жыл» (1951), «Овод» (1955) кинофильмдеріне музыка жазады.

Композитор кезінде тоқтатып қойған жанрларды қайта жаңғыртып, «Ормандар туралы ән» (1949) ораториясы мен XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы революционер ақындардың өлеңдері негізінде а калелла хорына арнап 10 поэма жазады.

50-жылдары композитор тағы да аспаптық жанрға бет бұрып, төртінші (ре мажор — 1949), бесінші (си бемоль мажор — 1951), алтыншы (соль мажор — 1956), жетінші (фа диез минор) және сегізінші (до минор — 1960) квартеттерін жазған. Бұл кезеңцегі ірі шығармалары — тоғызыншы (1953) және он бірінші (1957) симфониялары.

Тоғызыншы симфония композитордың лирикалық-философиялық бағытын жалғастырады. Шығарма терең психологиялық әсерімен, образдық кепқырлылығымен ерекшеленеді. Он бірінші симфония атауы — «1905 жыл». Шығарма Ұлы Октябрь төңкерісінің 40 жылдығына орай жазылған. Бұл бағдарламалық симфонизм ізінде көрінеді.

Шостаковичтің он екінші симфониясы (1961) В.И.Ленинге арналса, он үшінші симфониясы (1962) Е.Евтушенко сөздеріне жазылған. Симфония солист (бас), ер адамдар хоры және оркестрге арналған. Композитордың соңғы кездері жазған шығармаларынан тарихи тақырыптар жиі кездеседі. 1964 жылы бас, хор, оркестрге арнапған «Степан Разин өлімі» симфониялық поэмасын жазған. Одан әрі композитор өз шығармашылығында сирек кездесетін концерт жанрына ерекше көңіл бөлген. Автордың бұл саладағы шығармалары бірінен соң бірі туады: екінші виолончель (1968), екінші скрипка (1967), скрипка мен фортепьяноға арналған соната (1968), он бірінші (1966) және он екінші (1968) квартеттерін жазған.

Д.Шостакович орыс музыкасының классикалық үлгілерін аспаптау жұмысымен де шұғылданады. 1940 жылы «Борис Годунов», 1958 жылы «Хованщина» шығармаларына жаңа оркестровкалар жасаған.

1971 жылы композитор ең соңғы он бесінші симфониясын жазған. Бұл шығармада екі философиялық арна — адамгершілік пен антигумандық бағыттар байқалады.

Композитор басқа да толып жатқан камералық, вокалдық шығармалар жазған. Олардың бәрі дерлік кезінде өз бағасын алған туындылар. Өмірінің соңғы кезеңінде композитор науқастанып қалады. Оның қайтыс болар алдында аяқтаған шығармаларының бірі — альт пен фортепьяноға арналған соната (1975).

Дмитрий Шостакович шығармашылығы бүкіл әлемге танымал. Ол жер бетінде бейбіт өмірді жақтаған заманының ұлы суреткері. 1949 жылдан бастап Кеңес Одағының бейбіт өмірді қорғау комитетінің мүшесі ретінде Нью-Йорк, Варшава, Вена қалаларында өткен конгрестерде баяндама жасаған. Осы қызметі үшін оған Халықаралық бейбітшілік сыйлығы берілген.

Д.Д.Шостакович шығармашылығы мемлекет тарапынан да жоғары бағаланған. Оған РСФСР өнеріне еңбегі сіңген қайраткер (1942), РСФСР халық әртісі (1948), КСРО халық әртісі (1954) атактары берілген. Ленин және Еңбек Қызыл Ту ордендері және өнер қайраткерлерінің арасынан бірінші болып Социалистік Еңбек Ері атағымен марапатталған.

ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері. 
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.