Эмиль Дюркгейм және оның әлеуметтік ілімі
Эмиль Дюркгейм — әлеуметтанудың негізін салушылардың бірі. Әлеуметтанудың ғылым және пән ретінде дамуына үлес қосты. Эмиль Дюркгейм 1858 жылы 15 сәуірде Эпинал қаласында раввиннің отбасында туды. Отбасы дәстүріне сәйкес оны дінбасы болуға дайындап, бала күнінен көне еврей тілін үйретеді. Тора мен Талмудты жаттап өскен Эмиль Дюркгеймнің дінге көзқарасын мектептегі католик мұғалима өзгертті. 1879 жылы Жоғары Норма мектебіне түсіп, 1882 жылы бітірген Эмиль Дюркгейм философия пәнінен сабақ берді. 1887 жылдан бастап университетте дәріс оқи бастады. 1896 жылы Эмиль Дюркгейм Франциядағы алғашқы әлеуметтану кафедрасына меңгеруші болды. 1898-1913 жылдар аралығында «Әлеуметтанулық жылнама» журналын басқарды. Осы жылдары француз әлеуметтанулық мектебі пайда болды.
Эмиль Дюркгейм көзқарастары француз ойшылдары Рене Декарт, Шарль Монтескье, Жан Жак Руссо көзқарастарымен үштасып жатыр. Мысалы, Дюркгеймнің «социологизм әдісі» — Р. Декарттың «әдіс туралы ойымен» үндестікте. Екі ойшылдың мақсаты — біреу ғана, ол — әртүрлі көзқарастарға қарамастан ақиқатты анықтаудың рационалды принциптері мен тәсілдерін табу. Декарттың «әдіс ережелері» деген үғымын Э. Дюркгейм өзінің еңбегіне арқау етті.
Э.Дюркгейм Шарль Монтескье іліміндегі әлеуметтік коғамның дамуындағы ішкі заңдылықтар яғни детерменизм туралы ойларын, Ж.Ж.Руссоның «жалпы ерік» және «азаматтық дін» туралы пікірлерін қолдайды. Сондай-ақ, Эмиль Дюркгейм Клод Анри Сен Симон мен Огюст Конт ілімдеріне позитивті баға беріп, олардың әлеуметтік ғылымдағы орнын жоғары бағалады. О.Конттың қоғамды өзара байланысты бөліктерден құралған тұтастық ретінде қарастырған тәсілін дұрыс деп есептеді, бірак Конт ілімін түбегейлі қабылдаған жоқ. Мысалы, Конттың «үш кезең заңын» тіпті мойындамады. Дегенмен Э.Дюркгеймнің әлеуметтік іліміне О.Конттың адамгершілік ілімі, яғни адамгершілік парызға негізделген ойлары әсер етпей қойған жоқ. Әсіресе неоконттық бағыт өкілі Ш.Ренувьенің рационалдығының ыкпалы ерекше болды. Ол — адам болмысындағы адамгершіліктің негізгі рөлін ғылыми зерттеу кажеттілігін уағыздаған көзқарас болатын. Ғалым адамның бостандығы принципі мен адамның парасатын парыз бен басқаларға қарым-қатынасымен тығыз байланыста қарастырды.
Эмиль Дюркгейм іліміне ағылшын ойшылы Герберт Спенсер мен оның биологиялық мектебінің ықпалы ерекше болды. Эмиль Дюркгеймнің шығармашылығын зерттеушілер Г.Спенсер көзқарастарының ықпалын «негативті» және «позитивті» деп баға берді. Эмиль Дюркгейм зерттеулерінің Герберт Спенсер идеяларына карым-қатынас ретінде пайда болуын негативті деп түсіндіреді. Ал позитивті жағы — Эмиль Дюркгеймнің Спенсердің құрылымдылык мектебінің эволюциялық идеяларымен келіскендігі.
Эмиль Дюркгейм күрделі қоғамдарды қарапайым қоғамдардан тұрады деп есептеді. Осы ойды дамыту үшін өз еңбектерін бай этнографиялық материалдарды пайдалана отырып, карапайым коғамдардың («дәстүрлі») күрделі қоғамдарға айналу процесін көрсетті.
Эмиль Дюркгейм социологиясы әлеуметтік өмірді биологиялық талдауға карсы болғанына карамастан, оған биорганикалық мектеп өкілдері көзқарастарының ықпалы зор екенін айту керек. Мысалы, неміс социологы А.Шеффле мен француз ғалымы А.Эспинасты Эмиль Дюркгейм жоғары бағалады. Сондай-ак, Жоғары Норма мектебіндегі ұстазы Фюстель де Куланждың әлеуметтік институттардың дамуына жүргізген талдауы болашақ ғалымның көзқарастарын калыптастырды.
Эмиль Дюркгеймнің XIX ғасырда кең тараған Карл Маркс идеялары хақында өзіндік пікірі болды. Ол социализм мен тап күресі арасындағы байланысқа қатысты ойларын ашық білдірді. Э.Дюркгейм Маркс іліміндегі экономикалық фактордың рөлін айқындайтын тұжырыммен келіспеді. «Таптық күрес пен экономиканың арасында қандай байланыс болуы мүмкін?», — деп сұрақ койған Э.Дюркгейм оған өзі «ешқандай» деп жауап береді. Әрине, бұл -Э.Дюркгейм қоғамдық дамудағы экономикалықтың рөлін түбегейлі жоққа шығарды деген сөз емес, дегенмен ол діни факторларға басым назар аударды. Ал маркстік социализм идеясына келетін болсак, Дюркгейм социализм идеясын үнемі назарында ұстады. Өз заманының белгілі қайраткерлерінің бірі, француз социалисі Жан Жореспен достық қарым-қатынаста болды және оның көзқарастарына, социалистік қозғалысқа қызығушылық танытты, тіпті Бордо университетінің профессоры болып жүргенде «Социализм» деген курсты да оқыды.
Эмиль Дюркгеймнің әлеуметтануы үш негізгі саладан тұрады: әлеуметтік морфология, әлеуметтік физиология, жалпы әлеуметтану. Әлеуметтік морфологияны анатомия деуге болады, себебі ол қоғамның субстратын зерттейді. Дәлірек айтқанда, қоғамның географиялық негізін, халықты, оның тығыздығын және т.б. қарастырады. Ал әлеуметтік физиология дін, мораль, заң, экономика, тіл, эстетика құндылықтарын, өмір сүру бейнесін зерттесе, жалпы әлеуметтанудың пәні теориялық синтез бен ортақ заңдар.
Эмиль Дюркгейм социологиясын түсіндіру үшін әдетте «социологизм» деген ұғымды жиі пайдаланады және оны екі аспектіде қарастырылуы керек екені айтылады. Онтологиялық жағын түсіндіру үшін Эмиль Дюркгейм әлеуметтік болмыстың тәуелсіздігі мен ерекшелігі принципін индивидуалистік ілімдерге қарсы койды. Әдіснамалық тұрғыда социологизм принципіне әлеуметтік құбылыстарға ғылыми объективті тұрғыдан түсініктеме беруі тән. Осы қағиданы дамыта отырып, Эмиль Дюркгейм биологиялық және психологиялық редукционизмді (әсіресе, Габриэль Тардты) сынайды. Кез-келген қоғамдық кұбылыс тек ғана «әлеуметтілікпен байланысты карастырылуы керек» деп есептейді.
«Социологизм» қоғамдық сананы жеке әлеуметтік құбылыс дәрежесіне көтеретін сапалық қасиеттерді анықтайды. Э.Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтік өмір индивидтердің өзара қарым-катынасы мен ассоциацияларының өзара ыкпалы мен байланыстары нәтижесінде пайда болды. Дегенмен Эмиль Дюркгейм өз тұжырымына қарсы ойды да білдіре отырып, «индивидтерге үстемдік ететін қоғамда күш бар» деген пікір айтады. Осы күшті ол «ұжымдық сана» деп атайды.
Эмиль Дюркгейм «қоғамды субъектілерге тәуелсіз әлеуметтік фактілерді мойындау және объективті әдістер көмегімен зерттелуі тиіс «заттар» ретінде қарастыруды — жаратылыстану («позитивті») ғылымдарының принциптерін ұстану» деп түсіндірді. Ол «әлеуметтану әлеуметтік фактілерді зерттеуі керек» дейді, себебі әлеуметтік фактілер (деректер) қоғамды құрайды.
Баска ғылымдарда бақылана және түсіндіріле алатын деректер сияқты, әлеуметтану пәні бақылана және түсіндіріле алатын болуы керек. Осыдан Эмиль Дюркгеймнің атақты екі формуласы шығады:
- Әлеуметтік фактілерді (деректерді) зат ретінде қарастыру;
- Әлеуметтік деректердің индивидке күштеп ықпал ететін негізгі ерекше белгісі бар.
Жалпыға ортак, жан-жақты, ерекше әлеуметтік болмыс индивидтерді әлеуметтік тұтастықтың бөлігіне айналдыра отырып, қоғамда мүлтіксіз үстемдік етуі — әрбір жеке адамға өз ережелерін, қоғамдык «күтулердің» талаптарын, адамгершілік ұстанымдарын, принциптері ретінде өз ниеттерін орындауға мәжбүрлеу. Жеке сана, осылайша, бастапқы объективті әлеуметтік фактілерге яғни әлеуметтік ортаның құбылыстарына тәуелді қосалқы құбылысқа айналады.
Кез-келген дәл анықталған немесе анықталмаған, бірақ индивидке сырттай қысым көрсететін және одан тәуелсіз өмір сүре алатын әрекет әлеуметтік факт болып табылады екен. Индивид дүниеге келгенде заңдар мен салт, ғадет ережелері, діни сенімдер мен дәстүрлер, тіл, ақша оның санасынан тыс тәуелсіз өмір сүреді. Осы ой, әрекет және сезім үлгілері тәуелсіз, объективті және индивидтерді белгілі бір әрекетке итермелеп қысым көрсетеді. Аталмыш процесс әрбір адамның әлеуметтік қысымды сезінуін тудырады.
Эмиль Дюркгейм «бостандық, теңдік, туысқандык — жоғары деңгейдегі қоғамдық құрылымның негізі» деп таныды. Ғалым өз пайымын «Өзін-өзі өлтіру» деген еңбегінде одан әрі дамытып, негіздей түсті. Екіншіден, ынтымақтастық құбылысын анықтауға және оны сандық тұрғыдан көрсетуге мүмкіндік алды. Ал, үшіншіден, толық статистикалық мағлұматтардың болуы — объективті мәліметтерді пайдаланып, түсіндіруге мүмкіндік туғызды.
Жалпы әлеуметтік мәліметтерді сандык өңдеудің статистикалық әдістерін енгізген бельгиялық ғалым, жаратылыстанушы Адольф Кетле (1796-1874) болатын. Ол өз идеяларын «Әлеуметтік физика немесе адам қабілеттерінің дамуы туралы зерттеу тәжірибесі» деген еңбегінде (1835 жыл) баяндаған еді. А. Кетле «әлеуметтік құбылыстардың қайталану заңдылығын математикалық әдіс көмегімен анықтауға болады» деген көзқарасын білдірді және «орташа статистикалық адам» ұғымын енгізді. Кетле идеяларын пайдалана отырып, яғни статистикалық мәліметтер негізінде Эмиль Дюркгейм ынтымақтастык ілімін дәлелдеуді колға алды. Осы жұмысты дайындаудың теориялық және әдіснамалық іргетасын «Әлеуметтану әдісі» деген еңбегінде негіздеді және әлеуметтік фактілерді «нормаға сәйкес» және «патологиялық» деп типтеудің қаншалыкты маңызды екенін көрсетті.
Эмиль Дюркгейм кейбір әлеуметтік топтардағы өзін-өзі өлтіруді салыстырады. Мысалы, әйелдерге қарағанда, ер адамдар арасында жиірек; дінге сенетіндерге қарағанда, сенбейтіндер арасында көбірек; қала тұрғындары арасында ауылдағыларға қарағанда жиірек; отбасы барларға қарағанда, жалғызіліктілер арасында көбірек; бір жыныс өкілдерінің ұзақ уақыт жабық жүйеде бірге болуы (әскер, түрме, монастырь) да аталмыш құбылыстың бірден бір факторы деуге болады деген тұжырым жасайды. Сонымен, Эмиль Дюркгейм адам мен қоғам арасындағы байланыстың өте тығыз екеніне және қоғамның адам алдындағы жауапкершілігіне ерекше назар аудару керектігін баса айтады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Әлеуметтану. Екі томдык. Ред.басқарған М.М.Тәжин. Алматы, 2004
- Дюркгейм Э. Самоубийство: Социологический этюд. М., 1994.
- Дюркгейм Э. Қоғамдық еңбек бөлінісі туралы // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2005, том 2, 12-359 бетте
- Дюркгейм Э. Әлеуметтану әдісі.//Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 2, 359-беттер
- Осипова Е.В. Социология Эмиля Дюркгейма: критический анализ теоретико — методологических концепций. М.,1977
- Батыгин Г.С., Подвойский Д.Г.История социологии. Учебник.М., Издательский дом «Высшее образование и наука», 2007