Феноменологиялық әлеуметтану

Феноменология іліміне зор үлес қосқан неміс ғалымы Макс Шелер 1874 жылы 22 тамызда Мюнхен қаласында дүниеге келді, 1928 жылы 19 мамырда Майндағы Франкфуртте дүниеден өтті. М. Шелер аксиологияның дамуына, сондай-ақ философиялық антропологияның жеке ғылыми бағыт ретінде қалыптасуына атсалысқан. М.Шелердің әлеуметтанудағы орны оның таным және білім әлеуметтануындағы феноменологиялық көзқарастары арқылы айқындалады.

М.Шелердің феноменологиясындағы болмыс екі салаға бөлінеді. Оларды М.Шелер субқұрылым (нақты әлеуметтік факторлар) және суперқұрылым (рухани, мінсіз қалыптар) деп атайды. Субқұрылымға географиялық, биологиялық, демографиялық, экономикалық, саяси құбылыстар жатады. Ал суперқұрылымға М.Шелер «абсолютті рух», «мінсіз мәнді» жатқызады және адам үнемі өз дамуында «суперқұрылымға» ұмтылады деген пікір айтады.

Субқұрылымнан суперқұрылымға өтуі — «адами сезімдер» арқылы жүзеге асады. Бұл категорияларға белгілі бір импульстер мен инстинктерді жатқызады. Осы импульстер адамды бір нәрсеге қызықтырады, оны белгілі бір білімді игеруге, сол саламен тереңірек айналысуға итермелейді. «Ақырзаманда аман қалсам екен», «тамұқ отына күймесем екен» деген ой діни білімге, рухани парасатқа ұмтылу философияға қызығушылық тудырады дейді М.Шелер.

М.Шелердің феноменологиялық іліміндегі маңызды тұжырымдардың бірі — тарихи процесті сипаттайтын «үш саты заңы». Бірінші сатыдағы негізгі фактор — «тәуелсіз айнымалы шама». «Айнымалы шама» деп отырған осы сатыдағы әлеуметтік өмір, әлеуметтік институттардың негізін құрайтын қандас-туыстық байланыстар. Екінші сатыға — саяси, үшіншіге — экономикалық факторлар тән. Аталмыш факторларға сәйкес идеялар, көзқарастар, ой пайда болады.

Феноменологияның мақсаты — білімді зерттеу деп түсінген Макс Шелер «білімді-өте жоғары құндылық» деп тани отырып, оны үш топқа жіктейді:

• Билік үшін игерілетін білім немесе позитивті ғылымдардың жасампаздық мәні;
• Білімді болу үшін игерілетін білім немесе философиялық ағартушылық мәні;
• «Ақырзаманда аман қалу үшін» игерілетін білім немесе діни мән. Басқаша айтсақ, Макс Шелер білімді позитивті, метафизикалық және діни мағынасына қарай топтап отыр. Осы үш топтағы білімнің әлеуметтік мотивациясы, түрлері, таным әдістері мен актілері, мақсаттары, тұлғаның типтік үлгісі де әртүрлі.

Позитивті таным бақылау, эксперимент, индукция, дедукция арқылы, метафизикалық таным — түйсіну, мәнді сараптау арқылы ; ал үшіншісі — сенім, үрей, үміт, сүйіспеншілік арқылы білімді игереді.

Үш сатыдағы білімнің әлеуметтік түрлерін игеру мен тарату да бір-бірінен ерекше. Позитивті ілімді игеру үшін оқу және зерттеу ұйымдары құрылады. Олар техникалық, өнеркәсіптік ұйымдармен, кәсіби қоғамдастықтармен тығыз байланысты.

Ағарту білімін игеру үшін «даналық мектептері» мен білім беретін қоғамдастықтар бірігеді. Бұл сатыда оқу, зерттеу, тәжірибе өзара тығыз байланыста және әр қоғамдағы белгілі бір идеялар мен құндылықтар жүйесін біріктіреді. Діни білімді игеру үшін қауымдар, шіркеу, секталар және теологиялық пайымдау бар.

Әр саты өзіне тән идеяларды, догмаларды, ілімдерді дүниеге алып келеді. М.Шелер назар аударып, талдаған құбылыс — «ерекше ағарту тілі». Шелердің пікірінше, атап көрсетіп отырған сатылардың «өз тілі» бар және ол «табиғи тілден алшақ» тұр.

Макс Шелердің 1924 жылы жарық көрген «Білім әлеуметтануының мәселелері» деген еңбегінде білім туралы феноменологиялық білімнің үш принципі көрсетілген:

• Мәні жағынан индивидтің білімі априорлы, яғни білім оның өзіндік санасының және құндылықты санасы дамуының барлық сатыларының негізі.
• Индивидтің басқалармен қарым-қатынас орнату әдістері әлеуметтік қауымдастықтың құрылымына тікелей байланысты. Макс Шелер «идентификация», «еліктеу», «түсіну», «бейсаналық тұрғыдан қабылданған ортақтасу», «анологияға сәйкес қорытынды» деген әдістерді атайды.
• Болмыс және оның заттық салалары туралы білімнің негізінде «тәртіп заңы» жатыр.

Заттық салалар деп М.Шелер «сыртқы әлем», «ішкі әлем», «тірі табиғат», «өлі табиғат» сияқты құбылыстарды атайды. Ал «тәртіп заңы» дегеніміз біріншісінің екіншіге қарағанда бастапқы болуы, екіншінің үшіншіге қарағанда бастапқы болуы, әрі қарай сол ретпен кете береді.

Макс Шелер еңбектері Эдмунд Гуссерль ілімінің ықпалында құндылықтар туралы ілімді дамытты.

Әлеуметтанудағы феноменология бағытының дамуын австриялық әлеуметтанушы, философ Альфред Шюц есімімен байланыстырады. Альфред Шюц 1899 жылы Венада дүниеге келді, 1959 жылы Нью-Йоркте қайтыс болды.

А.Шюц өзінің «Әлеуметтік өмірдің мәндік құрылымы. Ұғыну әлеуметтануына кіріспе» деген еңбегін 1932 жылы Венада шығарды. Осы еңбегінде А.Шюц Эдмунд Гуссерльдің феноменологиялық философиясы мен Макс Вебердің ұғыну әлеуметтануы негізінде жаңа теориялық-әдіснамалық бағыттың іргесін қаламақ болды.

Кез келген зат, кез келген құбылыс санада бір жағынан, белгілі бір мәндік конфигурацияға ие, екінші жағынан сана өзінің интенциялық мәнінде өз-өзін құбылыс ретінде қабылдайды. Бұл феноменологияның негізгі тұжырымы болып табылады.

Интенциялық дегеніміз субъект пен объект арасындағы ерекше қарым-қатынасты білдірудің және осы екі арада қатынасты түсіндіретін ұғым. Сананың барлық кезде бірдеңені түсіндіріп, зерделуін интенциялық деп атайды екен, яғни сананың объектісі барлық кезде сана үшін — «мәнді объект».

Интенциялықтың бірін-бірі толықтыратын аспектілерін көрсету үшін Эдмунд Гуссерль «ноэзис» және «ноэма» деген терминдерді пайдаланады. Мысалы: «ноэзис — мен ойлаймын; мен қабылдаймын» дегенді, ал «ноэма -«мен ойлайтын немесе қабылдайтын (агент, зат, құбылыс)». Сонымен интенциялық қасиет сананы қалыптастырады, оны құрайды. Ойлау, қабылдау, есте сақтау сияқты функциялардың әрқайсысындағы құбылыстар, әр модустағы процестер зерттелуі тиіс.

Феноменология үшін интенциялықтың екі аспектісі «ноэма» мен «ноэзис» әдіснамалық тұрғыдан да өте маңызды, себебі оның бірі (ноэма) — cана объектісін сипаттаса, екіншісі (ноэзис) — оларды құрастыру немесе жасау процесін сипаттайды.

Интенциялық сана — өмірлік әлемге бағытталған. Ал «өмірлік әлем» -біздің әрқайсысымыздың ғылымилыққа дейінгі табиғи жағдайымыз. «Өмірлік әлемде» адам өзі сияқтыларымен қарым-қатынасқа түсе отырып, мәдениет пен қоғамды таниды, қоршаған объектілерге ықпал етеді және олардың ықпалын сезінеді. Э.Гуссерль «өмірлік әлемді» «интерсубъективті әлем» деген еді. Осы ұғым феноменология мен социологияны жақындатады. Тап осы ұғымды Алфред Шюц өз ілімінің өзегі етіп отыр.

А.Шюц «перспективаның» (болашақтың) біліктілігі туралы идея негізінде әлеуметтік өмірдің ортақ ережелері болып табылатын стандарттар, стереотиптер, тәртіптердің жалпы сипатта екенін көрсетеді. Бұл жерде ол қабылдаудың екі түрін көрсетеді. Біріншісінде, ол адамдардың қоршаған әлемді бірдей қабылдайтынына назар аударады. Мысалы, екі адамның кеңістіктегі орнын ауыстырса, оның әрқайсысының жаңа жағдайдағы әлемді қабылдауы бір-біріне ұқсас болады. Екінші жағынан, «релеванттылық жүйелердің сәйкестігі», яғни өмірбаяны әр түрлі болса да екі адам, жеке мүдделері мен жағдайына қарамастан екеуіне де ортақ әлемге «Біз» деген тұрғыдан қарайды және тәжірибе негізінде объектілердегі фактілер және оқиғалар бірдей сипатталады.

Сондай-ақ, А. Шюц «alter ego» деген жалпы тезисті әлеуметтанудың негізі деп білген. Бір индивид екінші индивидті, яғни «басқаны» оның тап осы «қазіргі тірі күйінде» қабылдайды. Біздің бір-бірімізді нақты жағдайда бетпе-бет тұрып қабылдауымыз — менің оны көбірек білуіме мүмкіндік береді. Ал ол өзі туралы менен аз біледі, себебі ол өзі туралы тек өткен шақтағы әрекеттер мен ойлары негізінде ғана біледі. Мұқият назар аударсақ, А.Шюц уақыт аспектісіне көңіл бөліп отыр. Феноменологияда уақыт пен сананың арақатынасы маңызды. Қарапайым білімнің әлеуметтік шығу тегіне А.Шюц жан-жақты талдау қажет деп есептейді. Феноменология үшін табиғи ұстаным -нақты жағдайдағы «мен», «менге» тән тәжірибелік яғни практикалық ойлау. «Феноменологиялық философия — трансцендентті, «таза» сананың өзі», — дейді Шюц. Ал енді А.Шюц іліміндегі «меннің» айналасында табиғи және әлеуметтік әлем бар, сондықтан әлеуметтану үшін күнделікті өмірдегі интерсубъективті әлем — мәнді. Философиялық феноменология сананы «таза» күйінде ұстауға талпынса, әлеуметтану қарапайым әлеуметтік әлемді тұлғаның өзіндік құрастыруын зерттеуді мақсат етеді.

А.Шюц шексіз пайда ілімін әдіснамалық тұрғыдан өзгертіп, оны интерсубъективтілікпен жақындатпақ болды. Сондай-ақ, А.Шюц «ұғынуды жалпы әдіснамалық принципке айналдыру керек» деген ой айтады. Осылайша, А.Шюц М. Вебердің «мінсіз типтер» ілімін тарихтан тазартып, жалпылады деуге болады.

А.Шюц қарапайым түсініктің ғылыми түсініктегі ерекшеліктерін зерттеді. Қарапайым түсінік — ұстанымның тәжірибелік жемісі, бірақ әрбір адам оған өзінің ерекше қабылдау қасиеті тұрғысынан өзгеріc енгізуі мүмкін. Адам қоршаған ортасын, мәдениетті ортақ түсініктер арқылы қабылдайды.

А.Шюц Э.Гуссерльдің «өмірлік әлем» ұғымын дамыта отырып, оны ғылыми айналымға енгізді. А.Шюц бойынша, «өмірлік әлем» — біз жүзеге асыратын күнделікті әрекеттер мен институттардан және әлеуметтік тұрғыда қабылданған шарттылықтардан тұрады. Олар «құрастырылады» және «қайта құрастырылады». Мұны А.Шюц бастапқы білім десе, екінші қатарға ол ғылыми білімді, яғни өмірлік әлемнің құрылымын саналы түрде түсіндіруді және түсінуді қояды.

Феноменология өзінің негізгі қағидаларын түсіндіру үшін ғылыми айналымға біршама жаңа терминдерді енгізіп, қолданады. Мысалы, «редукция», «эпоха», «әлемді ойыннан шығарып тастау», «әлемді жақшаға алу» және т.б.

1938-1939 жылдары әлеуметтанулық басылымның редакторы Хайек А.Шюцқа белгілі әлеуметтанушы Толкотт Парсонстың «Әлеуметтік әрекеттің құрылымы» деген жұмысына пікір жазуды сұрайды. А.Шюцтің Толкотт Парсонс іліміне жасаған талдауы негізінен оның өз көзқарастарын жан-жақты ашып көрсетуіне ұласты.

Пікірталас субъективтілік пен интерсубъективтілік құбылыстарына байланысты болды. Мысалы, Шюц әрекеттің теориялық үлгісінде қайсысы актордың ойлау категориясына, олай болса субъективті, ал қайсысы -бақылаушының түсіндіруі, немесе объективті екенін анықтау керек деп есептеді. Әрекеттің волюнтаристік іліміне Т.Парсонстың сынын және әрекеттің субъективті факторсыз жүзеге аспайтынын Альфред Шюц жақтады, бірақ «Парсонс субъективті категорияларды іздемейді, ол «субъективті» көзқарасты түсіндіру үшін объективті категорияларды іздейді» деп сын айтты. А.Шюцтің пікірінше, Парсонс ғылыми білім мен ғылыми қисынды әрекеттің рационалды элементімен салыстыра отырып, тым қарапайым түсіндірген.

А.Шюц ғылыми тұжырымдарға: дәлдік, айқындылық, жинақылық тән деген пікірде, ал күнделікті өмірге «дұрыс осы» деген принцип тән. Күнделікті өмірде адам болған оқиғаны «қалай», «неге», «қашан» деп тәптіштеп, талдап жатпайды. Мысалы, қолында ақпарат бар адамның өзі өмір сүріп жатырған әлемді толық білмейді, «бірақ күнделікті өмірде қисын жоқ деу дұрыс емес, ол да логика, бірақ — ерекше логика».

Сонымен, феноменологияның негізгі идеялары:

Әлеуметтік болмыс — қоғамдық мәдени әлемдегі заттар мен оқиғалардың жиынтығы. Адамдар өзара санасыз эрекеттерді жүзеге асыра отырып, оған ортақ, жалпы мән береді. Бұл мәдени объектілер мен әлеуметтік институттар әлемі, біз бен сіз осы әлемде дүниеге келдік, олай болса, біз оны түсінуге тиіспіз.

Өмірлік әлем. Адам үнемі өзі үшін үйреншікті нәрсеге айналған қажетті, міндетті ережелерді орындай отырып, нақтылықта өмір сүреді. Өзінің тірі ағзасының көмегімен адам өзгерте алатын әлем күнделікті өмір әлемі деп аталады.

Өмірбаяндық жағдай: өмірді шектейтін жағдайлардан А.Шюц элементердің екі типін анықтады:

• басқарылатын және басқарылуы мүмкін тип;
• басқару мүмкіндіктерінен тыс және қашықта орналасқандар.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Курбатов В.И. Современная западная социология. Ростов на Дону, 2001
• Шюц А. Қоғамдық ғылымдарда ұғым мен теорияны қалыптастыру // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 4, 308 -322 беттер
• ШюцА. Структура повседневного мышления // Социологические исследования, 1988. № 2.