Франкфурт мектебі. Юрген Хабермас

Франкфурт мектебі — ХХ ғасырдың 30-жылдары Франкфурт университетінде пайда болған мектеп. Мектептің атауы шартты, себебі -Франкфурт мектебінің өкілдері екінші дүние жүзілік соғыс кезінде басқа елдерде тұрды.

Франкфурт мектебінің атақты өкілдері — М.Хоркхаймер (1895-1975), Т.Адорно (1903-1969), Г.Маркузе (1895-1979), Ю.Хабермас (1929жылы туған.) әлеуметтанулық ілімдері сан қырлы болғанына қарамастан бір бағыттың негізін салушылар болды. Олар таным объектісі мен субъектісі арасындағы алшақтықты жою мақсатында жалпы, типтік таным әдістерін ғана емес сондай-ақ, айрықша, қайталанбас әлеуметтік құбылыстарды іздестерді. Мәдениеттің саяси практикамен өзара байланысына социологиялық талдау жасады.

Франкфурт мектебі батыс әлеуметтануындағы басым бағыт позитивистік және неопозитивистік әлеуметтанулық ілімдерге оппозиция ретінде қалыптасты. Мысалы, М. Хоркхаймер көзқарастары «Сын ілімі», ал Г.Маркузе көзқарастары «Қоғамды сынау ілімі» деп аталды. Кейінірек Франкфурт мектебінің өзі де сыни әлеуметтану деген атауға ие болды.

Франкфурт мектебінің теориялық негіздерін ертеректегі Маркс көзқарастары мен фрейдизмнен іздеуге болады. Г.Маркузе ілімін кейде «фрейдомарксизм» деп атау да осыған байланысты.

Франкфурт мектебі өкілдері қоғамды зерттейтін ғылымдардың бөлінуіне қарсы болды. Танымның «объектісі» мен «субъектісіне» бөлу — біртұтастықтың жойылуына алып келеді дей отырып, қоғамды өзара тығыз байланыстың нәтижесі ретінде қарастыруды ұсынды. Таным «объектісі» — «субъекті» қызметінің өнімі.

Гегельдің тарих философиясындағы қоғам туралы білімдердің жүйеліну принциптерін жақтай отырып, Франкфурт мектебі Гегельдің абстрактілі идеалистік әдісінен гөрі Маркстің материализміне жақын болды. Г.Маркузенің «Тарихи материализмнің феноменологиясына», «Нақты философия туралы», «Транцендентті марксизм» деген еңбектеріндегі көзқарастары гегельдік қағидалар мен жас К.Маркс идеяларын үндестірген пікірлер еді.

Маркстің «Капиталындағы» идеяларды Франкфурт мектебі өкілдері капитализмнің дамыған кезеңдерін талдау үшін пайдаланады. Сондай-ақ, Франкфурт мектебі өкілдерін қоғамды ағартудың нәтижелеріне берілген баға да ерекшелендіріп тұр. 1947 жылы АҚШ-та жарық көрген М.Хоркхаймер мен Т.Адорно бірігіп жазған «Ағарту диалектикасы. Философиялық үзінділер» деген еңбекте «адамзат дамуының тарихындағы қайғылы нәтиже — ағарту ісінің жемісі» деген қорытынды жасалды. Ағартудың, білімнің нәтижесінде пайда болған рационализмге талдау жасай отырып, адам өзін қоршаған табиғи ортаны өзінің өндірістік-еңбектік қызметі нәтижесінде «бағындырып», «өз өркениетін құлдырауға алып келді» деген көзқарас веберлік тұжырымға жақын сияқты, бірақ Макс Вебер «ағарту рухы» — батыс өркениетінiң ажырамас бөлігі, оның өмір сүруінің мәні мен мағынасы, рационализммен үндестікте, сондықтан одан құтылу мүмкін емес» десе, Франкфурт мектебі рационализмге қарсы күресу үшін саяси мәселелерді көтерді. Бұл көзқарас билікке негативті қарым-қатынасты дамытты. Адамдардың бір тобының екіншілерінің билігіне бағынуы — адам мен адамзат өркениетінің оқшаулануына алып келді де, өз табиғатының күйреуіне жетеледі деген пікірді орнатты.

«Табиғатты билеу мен басқа адамдарға үстемдік құруға ұмтылу -қоғамның ауруы» деп таныған Франкфурт мектебі өкілдері қазіргі заманғы қоғамның ауруына — есуастықты, бұқаралық паранойяны, бәріне үстемдік ету идеясы құндылығымен тым әуестенуді жатқызды. ХХ ғасырды жайлаған «әсіре ұлтшылдық, әлемдік соғыстар, өлім лагерлері -осы «дімкәстіктің» белгісі»деген қағиданы ұстанды. «Қалыптасқан жағдайдан шығуды көрсететін әлеуметтік күш жоқ» екенін дәлелдей отырып, М.Хоркхаймер мен Т.Адорно көнбістік(конформизм) сананы қалыптастыратын «бұқаралық өнер» және «бұқаралық мәдениет» деген ой айтты. Қазір бұл ұғымдарды білмейтін адам кемде-кем, бірақ мәдениеттанушылар да, социологтар да осы ұғымдарды көпке дейін қабылдамады.

Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Америкаға жылыстаған Франкфурт мектебі өкілдері «Авторитарлық тұлға» деген ұжымдық еңбекте нақты әлеуметтанулық зерттеулердің нәтижесінде америкалық қоғамның мәселелерін ашып көрсетті. Осы кезде олардың зерттеулерінде психоталдаудың әдістемесі мен техникасын жақындастыру байқалды.

Авторлар фашизмге тірек болған және қираған шаруашылықты қалпына келтірген, әлеуметтік-табиғи және әлеуметтік жағынан бір-біріне түбегейлі қарама-қарсы әлем пайда болуына ықпал еткен және оны жасаған тұлғаның әлеуметтік типіне талдау жасады. Оны ғалымдар «фашизоид» деп атады. Бір қызығы — зерттеулер америкалықтардың басым бөлігінің осы типке жататынын анықтады.

Франкфурт мектебі зерттеулеріне белгілі психоаналитик Э.Фромм да қатысып тұрды. Франкфурт мектебінің психологизмге жүгінуін Г.Маркузенің Фрейдтің көзқарастарын қолдауынан байқауға болады. Оның ережелер мен дәстүрлерден бас тартуға шақыруы және «антропологиялық революция» жыныстық революциядан басталуы керек дегені айғақ бола алады. Маркузе авангардтық өнерді, әсіресе сюрреализмді жақтады.

1966 жылы Т.Адорно мен Г.Маркузенің «Жағымсыз диалектика» деген еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек Франкфурт мектебінің негізгі өзекті идеяларын баяндады. «Бірөлшемді адам» қоғамды өзгерте алмайды, себебі қоғам оның санасына бағынуды сіңдіреді. Осы конформизм әлеуметтік құрылымдарды тұрақтандырып тұр. Олай болса, қоғамды сыртқы күштер өзгертеді делінеді.

Герберт Маркузенің эсіре революциялық, солшыл радикалдық идеялары 60-жылдары оны жастар қозғалысының беделді түлғасына айналдырды. Ал, Теодор Адорно болса, саясатқа ұрынған жоқ. Ол ғылыми ізденістерін жалғастырып, әлеуметтік ғылымдардың әдіснамасы мәселелерімен айналысты. Т.Адорно жаратылыстанудағы қисынды эдістерді элеуметтік танымда қолдану үнемі табыс әкелмейтінін түсінді, өйткені қоғамға антоганизм тән. Оның өнер социологиясында жасаған зерттеулері ғылымға қосылған айырықша үлес болды.

ХХ ғасырдың 60-жылдары Франкфурт мектебіндегі келіспеушіліктер бағытты дағдарысқа ұшыратты. Франкфурт мектебінің ыдырауы алдында өзекті жұмыстарымен есте қалған социолог — Юрген Хабермас.

Әлеуметтану ғылымы тарихында макро- және микро- деңгейге тән тұжырымдарды қатар пайдалана отырып, әрекет пен құрылым, зерттеушінің объективтілігі мен әлеуметтік белсенділігі арасындағы әртүрлі кереғар пікірлерді бір арнаға тоғыстыру мақсатында интеграциялық немесе біріктіруші парадигмалар пайда болды. Сондай ілімдердің бірі — Энтони Гидденстің структурация ілімі, Пьер Бурдьенің конструктивті структурализмімнен қатар неміс социологы Ю.Хабермастың «коммуникациялық іс-әрекет» ілімі.

Ю.Хабермастың «Теория және практика» (1963), «Таным мен мүдде» (1968), «Әлеуметтік ғылымдардың логикасына» (1970) және басқа жұмыстары әлеуметтану мен саясаттану түйіскен тұсындағы мәселелерге арналған. Адам өмірін ғалым екі негізгі салаға бөлді біріншісі — еңбек; екіншісі — адамдармен қарым-қатынасы.

Германия мен Швейцария университеттерінде жақсы білім алып шыққан Юрген Хабермас 1956 жылдан, яғни Франкфурт университетіндегі әлеуметтік зерттеулер институтында Адорноға ассистент болып жүрген кезден бастап әлеуметтанумен айналыса бастады.

1962 жылы Ю.Хабермастың «Қоғамдық пікірдің құрылымы» деген жұмысы жарық көрді. Бұл жұмыста зерттеуші теория мен эмпирияның өзара байланысын көрсеткен еді. Сонымен бірге Юрген Хабермас «Студент және саясат» деген еңбекті дайындауға атсалысты. Бұл шығармада неміс жастарының белсенді саяси позициялары зерттелген. 60-жылдардың басындағы жастар қозғалысындағы «жаңа солшылдық» ағым жеңіліске ұшырады. Неміс қоғамы үшін осы кезеңдегі жастардың саяси көңіл-күйіне талдау жасау аса маңызды екенін түсінген Ю.Хабермас өзінің «Қарсылық қозғалысы және жоғары мектепті реформалау» деген жұмысында жастар туралы зерттеуін жалғастырды. Зерттеуші осы кітапта студент жастар қозғалысының неоконсерватизмге қарсы болуын айыптайды.

1970-жылдары Юрген Хабермас еңбектерінде батыс қоғамындағы дағдарыстың себептерін зерттеуді қолға алды. Мысалы, ол капиталистік елдердегі заңды билікке қарсы қозғалыстардың ішкі табиғатын ашып көрсетуді мақсат етті.

1968 жылы жарық көрген «Білім мен мүдделер» деген еңбегінде ғалым қоғам туралы білім беретін жүйені де сынады. Осы жерде Хабермас «… білімді сынау тек оны әлеуметтік ілім ретінде қабылдағанда ғана мүмкін» деген қорытынды жасайды.

Юрген Хабермас көзқарастары феноменологиямен үндесіп жатырғанын айтуымыз керек Оның пікірінше, Карл Маркс ілімінде тілдің рөліне жеткілікті назар аударылмады. Сонымен қатар ғалым марксшіл ілімдегі еңбек құралдары мен өндіріс құралдары арасындағы қатынас еңбек сапасына ықпал етеді дегенге қарсы өз ұстанымын көрсетті. Хабермас еңбек сапасының сыры еңбекті ұтымды ұйымдастыру мен технологияларда жатыр,ал адам болмысына қатысты нәрселердің барлығы коммуникацияда деп түсіндіреді.

Әдіснамалық мәселелерді зерттей отырып, Юрген Хабермас танымдық мүдденің түрлерін көрсетеді:

• табиғатты игеру мақсаты болып табылатын «техникалық мүдде»;
• табиғатты игеру барысындағы адамдармен қарым-қатынастардың құндылықтары мен мақсаттарын қалыптастыруға бағытталған «практикалық мүдде»;
• «эмансипациялық мүдде» немесе «шынайы интеракция мен коммуникация деңгейіне шығу», осылайша табиғатпен қарым-қатынас принциптерін тұлғааралық қарым-қатынасқа көшірудің нәтижесінде пайда болған оқшаулану мен қанаудан құтылу.

Капиталистік қоғамдағы қайшылықтардың түп-төркінін — техникалық рационалдылықтан көрген Ю.Хабермастың «сыни әлеуметтанудың» тұжырымдарымен тоқтап қалмағанын «Кейінгі капитализмнің жағдайындағы заңдастырудың мәселелері» (1973) және «Коммуникациялық әрекет ілімі» (1981) еңбектерінен көруге болады.

Юрген Хабермастың қоғам туралы ілімі — қоғамды бір жағынан «жүйе», екінші жағынан «өмірлік әлем» ретінде қарастыру әдісі.

1981 жылы жарық көрген «Коммуникациялық іс-әрекет» ілімі деп аталатын жұмысында Ю.Хабермас макроәлеуметтанулық парадигмалар мен микроәлеуметтанулық парадигмалардың, яғни объективті құрылымдар мен субьективті мәндерді әлеуметтанулық зерттеуде үйлестіре пайдалану дұрыс деп есептеді. Хабермас «бұл тұжырымдардың кемшілігі — бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын аспектілерді жеке қарастыруы» деп санады.

«Өмірлік әлемнің» эволюциясы «өмірлік әлемнен» тыс бір-біріне тәуелсіз әлемді көрсетуге алып келді. Олар: объективті, әлеуметтік және субъективті әлемдер. Объективті әлем деректерден немесе фактілерден тұрады. Мысалы, жүйе элементтері. Әлеуметтік әлем нормалар мен құндылықтардан, ал субъективті әлем — әлеуметтік әрекеттерді қабылдаудан түрады. Ал енді «өмірлік әлем» коммуникация шеңберінде және оның қарым-қатынас құралы болып табылатын тілден түратын элеуметтік қүрылымы бар.

Марксизмнің зерттеу принциптері белгілі бір тарихи кезеңдерді сипаттауда айқын мәліметтер бере алғанымен, капиталистік қоғамдағы, әсіресе оның қазіргі заманғы кезеңіне дәл сипаттама бере алмайды деп есептеген Ю. Хабермастың пікіріне сәйкес адамзаттың дамуындағы «қазіргі кезең экономикалық дағдарыстан басқа дағдарысты тарих сахнасына шығарып отыр». Мысалы, рационалдықтың дағдарысы мен мотивациялық саладағы дағдарыстар.

Хабермас ілімінде коммуникация құралы ретіндегі тілге негізгі орын берілгенін айттық. Сөздің әлеуметтік шарттылығынан хабардар етіп тұрғанын талдауға мүмкіндік беретін дискурс та «коммуникация ілімі» үшін маңызды. Дискурс адамдар арасында сөйлеу барысында ғана емес, сонымен бірге одан тыс әлеуметтік салада келісімге қол жеткізуге мүмкіндік туғызады.

Юрген Хабермас тілдің қызметіне ерекше орын беруді ХХ ғасырдың екінші жартысындағы постиндустриялықпен, дамудың ақпараттық сипатымен байланыстырады. Осы пікірмен байланысты қоғамдағы әлеуметтік шиеленістер де өндіріс саласынан тіл мен коммуникация саласына ауысты.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• История теоретической социологии: В 4-х т./Ред. Ю.Н.Давыдов. М., 1997.
• Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.
• Кравченко С.А.,Мнацаканян, О.Покровский Н.Е. Социология: парадигмы и темы. Курс лекций для высших учебных заведений. М.,1997.
• Современная социальная теория: Бурдье, Гидденс, Хабермас. Новосибирск, 1995.
• Хабермас Ю. Модерн туралы философиялық дискурс // Классикалық емес батыс философиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, «Әлемдік философиялық мұра», том 13.