Герберт Спенсер және оның әлеуметтік жүйесі

Ағылшын ғалымы Чарльз Дарвиннің табиғи дамудағы эволюциялықтың рөлі туралы ілімі адамзат тарихында үлкен төңкеріс жасады. Ч.Дарвиннің ілімі қоғамдық даму жөніндегі ілімдерге де әсерін тигізбей қойған жоқ. Әлеуметтік ғылымда әлеуметтік дарвинизм немесе әлеуметтік эволюциялық деген атпен белгілі үлкен ағым калыптасты.

Өз зерттеулерінде әдіснамалық негіз ретінде эволюциялық ілімнің қағидаларына жүгінген ғалымдар алғашкы қауымдық құрылысты, ауыз әдебиеті мен ұлттар дамуының ерекшеліктерін сипаттаған кезде жауапты табиғи дамудың заңдылықтарынан іздейді.

Эволюциялық ойларды әлеуметтану ғылымында кеңірек дамытқан ағылшын ғалымы, философ әрі социолог Герберт Спенсер (1820-1903) болды. Герберт Спенсер 1820 жылы 27 сәуірде ағылшынның Дерби деп аталатын шағын қалашығында мұғалім Уильям Спенсердің отбасында дүниеге келді. Отбасындағы жеті баланың бірі болған ол жастайынан зеректігімен, елгезектігімен, сондай-ак білімге деген құштарлығымен көзге түсті. Әкесі Уильям Спенсер өз кезеңінің озық ілімдерімен таныс, қоғамдық даму туралы тың ойларға, идеяларға жаны жақын кісі болған. Болашақ ойшылдың әкесі У.Спенсер еркіндікті, тәуелсіздікті, рационализмді уағыздады. Протестантизмнің прогресшілдігіне кәміл сенген У.Спенсер ұлының бойына да бостандық, еркіндік ойларын дарытты.

Герберт Спенсер 13 жасынан бастап протестанттық пастор, аса еңбекқор ағайы Томас Спенсердің қарамағында тәрбиеленді. Осы жағдай бозбала шағында-ақ оған көптеген ғылымдардың негізінен хабардар болуына мүмкіндік берді. Мысалы, математика, физика, химия, сонымен қатар саяси экономия, логика, француз тілінен білім жинақтады. Ол өз білімін жетілдіру мақсатында ізденді, тынымсыз еңбектенді. Нәтижесінде Герберт Спенсер интеллектуал ретінде өз замандастарынан оқ бойы озық тұрды. Тіпті Англияда ғана емес, сондай-ақ Еуропадағы интеллектісі жоғары, бірегей тұлғаға айналды.

1837 жылдан 1841 жылға дейін Г.Спенсер теміржол басқармасында қызмет аткарады. Осы жылдары Ж.Б.Ламарктің эволюциялық ілімімен танысады. Ал 1848 жылы Лондонға қоныс аударып, «Экономист» журналының редакторы қызметіне кіріседі. Міне өмірінің тап осы кезеңінен бастап Спенсер жаңа ортаға енді де, ғылымға ден койды.

Г.Спенсер — бай мұра қалдырған, өте білімді, жан-жақты зерттеуші. Оның шығармалар жинағының он томдығына енген еңбектерінің арасында үш томдық «Әлеуметтану негіздері», «Әлеуметтану зерттеу пәні» деген жұмысы, биология, этика, психология ғылымдарының негізгі категорияларын саралаған шығармалары маңызды орын алады.

Г. Спенсер көзқарастарына радикалды материализм қатты ықпал етті: ол жеке бас бостандығы мен бәсекелестік бостандығы ұстанымдарының қорғаушысы болды. Радикалды материализм Герберт Спенсердің әлеуметтік жоспарлауды құбылыстардың табиғи даму заңдылықтарына керағар деген түсінігі шығады. Ол мемлекеттің қоғамдық өмірге тым жиі араласуын жақтамады. Тіпті мемлекеттің кедейлікке қарсы күресуі, бала тәрбиесіне жиі араласуы жөн емес деп те түсінді. Дамыған елдердің отарлау саясатын да осы түсінік тұрғысынан айыптады. Басқа елді, халықты жаулап алу табиғи эволюциялық дамуға зиянын тигізеді деп есептеді.

Герберт Спенсер ілімінің негізгі тетіктері механикаға тән. Мысалы, «зат», «қозғалыс», «күш» деген ұғымдар. Кез-келген объектінің дамуы байланыссыздықтан (даралықтан) байланыстылыққа, біртектіліктен әртектілікке, белгісіздіктен айқындылыққа өтумен суреттеледі. Өз ілімін Герберт Спенсер заттың сіңісуімен, яғни қозғалыстың таралуы, жан-жағын қамтуы нәтижесінде белгісіз жеке даралықтан белгілі әртүрлілік жағдайына өтуімен түсіндіре отырып, заттық қозғалыстың да өзгеретінін атап көрсетеді. Ал эволюция бұза алмайтын шекара — жүйенің теңдігі. Жүйе теңдігі бұзылған жағдайда құлдырау басталады, әрбір құлдырау жаңа процеске бастама болады. Г.Спенсер осы процестердің үш түрін көрсетеді: органикалық емес, органикалық және органикалыққа қондырма.

Қоғамдық дамудың жоғары және төменгі сатылары деп бөле отырып, Г.Спенсер «дамудың ортак заңдылықтары бар», — дейді. Оның пікірінше, органикалық емес және органикалық сатыға тән ерекшеліктер органикалыққа қондырма сатысында кездеспейді. Қондырма «қоғамдық келісім» арқылы қолдан жасалмайды. Осы жерде Г.Спенсердің ойлары ағылшын ойшылы Т.Гоббс пен француз ағартушысы Ж. Ж. Руссо көзқарастарымен де үндесіп жатыр.

Адамның «әлеуметтік мақұлыққа» айналуы — өте ұзақ процесс. Ол -алғашқы қауымдық құрылыстың органикалық қондырмасы әлеуметтік жүйеге айналуының жемісі. Атақты Мальтус әлеуметтік қоғамның пайда болуын популяциямен (яғни, биологиялық түрдің таралуымен) байланыстырғанын білеміз. Г.Спенсер Мальтус сияқты әлеуметтік сезімдердің, интеллектінің, еңбек дағдыларының дамуын әлеуметтік ұйымның өзін-өзі сақтау, өмір сүру үшін күрес нәтижесі деп білді. Сонда адамның әлеуметтенуі — табиғи эволюцияның мәні мен мағынасы екенін түсіну болып табылатыныны көріп отырмыз.

Герберт Спенсер әлеуметтануының негізгі тұжырымдары «Әлеуметтану негіздерінде» баяндалды. Ғалым әлеуметтанудың ғылым ретіндегі мүмкіндіктер аясын кеңейтті. Қоғам дамуын діни тұрғыдан түсіндіруге тырысқандарға қарсы шыға отырып, ол тарихта негізгі шешуші фактор — «ұлы ойшылдар», «қоғамдық келісім-шарт» деушілерді жақтамады.

Әлеуметтанудың міндеті бұкаралық типтік құбылыстарды, жеке адамдардың ерекше қасиеттері мен субъективті құлшыныстарына, мақсаттарына тәуелсіз процестердің эволюциялық жалпы заңдылықтарын ашып көрсететін әлеуметтік фактілерді зерттеу. Нақты деректерді саралайтын тарихтан әлеуметтанудың айырмашылығы — осы. Көбіне әлеуметтануды ғылым ретінде мойындамау — екі нәрсені, яғни типтік, үнемі кайталанып отыратын, көпшілікке тән құбылыстар мен ерекше, кездейсоқ, дара құбылыстарды біріктіруімен байланысты деп түсіндіреді.

«Әлеуметтік танымның біршама қиындықтары бар», — дей отырып, Герберт Спенсер әлеуметтанулық фактілерді түсіндіру қиын, оны тек қомақты саналуан мәліметтерді салыстыру арқылы ғана анықтау мүмкін екенін баса айтады. Ғалым нақты өлшемдерді көрсетпейді. Кейбір әлеуметтік фактілерді саралап, баға беруге «бұкаралық санаға тән стереотиптер әсер етеді» деген тұжырым жасады.

Г.Спенсердің әлеуметтану пәніне берген анықтамасын түсінуге «әлеуметтік институттар» жөніндегі ойлары көмектеседі. Ілімінің өзегі болып табылатын ұғым екеніне қарамастан, «әлеуметтік институтка» Герберт Спенсер нақты анықтама бере алған жок. Әлеуметтік институттар табиғатынан әлеуметтік емес адамның әлеуметтік мақұлыкқа айналуына, сөйтіп ұжымдық іс-әрекетке бейімделуіне жағдай жасайды.

Әлеуметтік институт, Спенсердің пікірінше, адам популяциясына байланысты, яғни әлеуметтік институт саны көбейе бастаған адамдар құрылымының өзгеруіне және қызметтердің саналуандығына алып келеді. Осылайша, институттар өзара ұйымдасу мен басқару органдарының, яғни әлеуметтік ұйымдардың пайда болуына да жағдай туғызады. Енді осы бөліктердің өзара үндесе әрекет етуін зерттейтін ғылым керек. Спенсерше, ол -әлеуметтану.

Әрине, әлеуметтік институттардың қоғамның құрылымдық элементтері ретіндегі рөлі туралы пікірлер Г.Спенсерге дейін де айтылды. Г.Спенсердің үлесі — осы пікірлерді біртұтас ілімге айналдырғаны еді. Ол әлеуметтік институттарды бірнеше топтарға бөлді. Мысалы, отбасы, неке, тәрбие үй институттарын қамтыды.

Салттық (рәсімдік) институттарға Спенсер күнделікті тіршілікте адамдар ғадетін реттейтін салт-дәстүрлерді, рәсімдерді жатқызды. Рәсім институттары, әсіресе милитаристік немесе әскери коғамда дамиды. Әлеуметтік институттардың тағы бір түрі — саяси институттар. Бұл институттардың пайда болуын Г.Спенсер топтың ішкі қайшылықтарының топ аралық қайшылықтарға ұласуынан деп түсіндіреді.

Топтардың пайда болуын, Герберт Спенсер қоғамның ішкі ұйымының әскери немесе соғыс міндеттеріне тәуелді болуымен байланыстырады. Соғыс алғашқы қауымдық топтарды таптарға, яғни көсемдерге және олардың еркін мүлтіксіз орындайтындарға, әскерилер мен шаруаларға бөлді. Осының салдарынан мүлтіксіз теңсіздік пайда болды да саяси институттардың құрылуы тиіс болды, сонымен соғыс пен еңбек — мемлекеттің пайда болуы процесін жеделдетті. Әсіресе, мемлекеттің пайда болуының бастапқы кезеңінде соғыс пен күш көрсетудің рөлі басым болды, себебі корғану мен жаңа жерлерді басып алу мақсаты тәртіпке бағынуға мәжбүр етті. Даму барысында коғамдык еңбек бөлінісіне негізделген қоғамдық өндіріс әлеуметтік институттарға біріктірді.

Герберт Спенсер жалпы мемлекет рөлін шектеуді үнемі көрсетіп отырады, себебі ол күшті мемлекет жеке адамның бостандығын шектейді деген көзқарасынан айнымады. Өзінің ертеректегі «Әлеуметтік статика» деген еңбегінде «кез-келген адам қандай қарекет жасаймын десе де өз еркі яғни жүзеге асыруға мүмкіндігі бар, бірақ ол басқа адамның бостандығына зиян әкелмеуі тиіс» деген ойды айтқан еді. Бұл жердегі негізгі түйін — бостандықтың мемлекеттік күшпен емес, басқа адамның бостандығымен шектелетіндігінде.

Әлеуметтік институттардың бірі — тіркеу институтының пайда болуын Герберт Спенсер соғыспен байланыстырады. Қоғамдық даму тарихы көрсетіп отырғандай, дін өкілдерінің кызметі бақсы-балгерлерден бастау алып, абыздарға жалғасады. Кейін абыздар ұйымға бірігіп, қоғамда дәстүрлерді, салтты, сенімді сақтау үшін бақылау жүргізетін күшке айналады. Осыны негізге ала отырып Г.Спенсер діннің әлеуметтік институт ретіндегі орнын бағамдайды.

Спенсер іліміндегі соңғы институт — кәсіби өнеркәсіптік институттар еңбек бөлінісі нәтижесінде пайда болды. Бұл институттардың рөлі коғамдық даму сатысының әскери қоғамнан өнеркәсіптік қоғамға өтуі кезеңінде арта түседі. Өнеркәсіптік институттар еңбек қатынастарын реттеп, қоғамдық қызметтердің едәуір бөлігін өз мойнына ала бастайды.

Герберт Спенсер социализмді жақтаған жоқ, өйткені социализм идеясы эволюциялық дамуға өрескел араласуды уағыздайды, сондықтан «қандай да болмасын әлеуметтік жоспарлауға жол бермеу керек», — деп есептеді.

Г.Спенсер әлеуметтік институттар ілімін тереңдете отырып, қоғамды биологиялық объектімен теңестірді. Әлеуметтік ұйымның құрылымдық принциптері табиғи ағзаның тіршілік ету принциптеріне өте ұқсас. «Индивидке қоғамның ықпалы зор, дегенмен жеке адамның ерекшелігі сақталуы тиіс» деген пікірі Спенсерді тұйыққа тіреді. Индивидтің рөліне тән ерекшелікті түсіндіру үшін «органикалық қондырма» деген ұғымды қолданған Г.Спенсер адам табиғатының әлеуметтілігі мен биологиялығын да көрсетуге тырысты. Қоғам бөліктерінің кеңістіктегі тәуелсіздігі, қоғамда ойлау мен сезінуді реттеуші орган жоқ, биологиялық объектінің бөліктері тұтастыққа қызмет етсе, әлеуметтік объект немесе қоғам да тұтастықтың бөліктеріне қызмет етеді.

Герберт Спенсер дамудың біртізбекті қарапайым үлгісін сынады, бірақ басқа эволюцияшыл ойшылдар сияқты, коғамның кезеңдерін зерттеуді ұсынды. Ол эволюциялық процестерді топтап, олардың типтерін анықтады. Негізгі типтерге қарама-қарсы екі түрді ұсынады. Сонымен қатар Г.Спенсер екі түрлі әлеуметтік жүйені: әскери және өнеркәсіптікті саралады. Әскери қоғам ішкі ұйымды тіршілік үшін күреске жұмылдырады. Әскери институттар коғам өмірінің барлық салаларына ықпал етеді, отансүйгіштікке, бейтараптыққа, көнбістікке, құрбандыққа тәрбиені қолдайды.

Әлеуметтану тарихында Г.Спенсердің іліміндегі «әскери коғамның» «өнеркәсіптік қоғамға» карай дамуын эволюциялык заңдылық деп түсінуі кейінгі қоғам туралы ойлардың генезисіне позитивті ықпал етті деп бағаланады. Мысалы, Э.Дюркгеймнің ынтымақтастық идеясы осы көзқарасқа негізделді. Ал Г.Спенсердің «өнеркәсіптік қоғамды» сипаттауымен таныса отырып, оның ғылыми көрегендігіне таң қаласың. Ғалымның сипаттамасы қазіргі заманғы индустриялық қоғамды болжағанын байқаймыз.

Г.Спенсердің өнеркәсіптік қоғам туралы пікірі либерализмнің саяси ағым ретінде қалыптасуына да әсер етті. Либерализм ұлтшыл, таптык идеяларды қолдамайтыны мәлім және саяси платформасы адамның еркі мен бостандығының құндылығына және еркін бәсекеге негізделген. Осыдан либерализмге тән космополитизм, гуманизм, толеранттылык келіп шығады.

Герберт Спенсер либерализм идеологы ретінде «мемлекеттің күшіне, оның әділдігіне құлай сену дұрыс емес» деп санады және осыған байланысты «қандай да бір киялдағы игілікті мемлекет үшін азаматтардың жағдайын құрбандыққа шалуға болмайды» деген пікірді айтады. 1884 жылы жарық көрген «Тұлға мемлекетке қарсы» деген еңбегінде Герберт Спенсер осы пікірін білдіріп, адамның бостандықтарын шектейтін мемлекетке қарсы екендігін ашық жариялады.

Г.Спенсер ілімі қоғамдық құбылыстардың тарихи-эволюциялық және құрылымдық-функциялық талдау жасауға талпыныстарының бірі болды. Спенсер мұрасын зерттеушілер, оның ілімі бір сызықты дамуды жақтаған ілімдерден айырмашылығы болды деген пікірде, себебі Г.Спенсер «қоғамдық даму алдын ала айқындалған жолмен ғана жүреді деу — жаңсақ пікір, коғам әлеуметтік және табиғи ортаға жауап ретінде дамиды» деген еді. Әлеуметтік прогресс бір сызықты емес, ол әртүрлі мәнге ие болуы мүмкін және оған тоқырау мен регресс те тән. Осылайша, Герберт Спенсер әлеуметтанулық көзқарасы әлеуметтанудағы мықты бағыттардың бірі органикалық мектептің дамуына ықпал етті.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Әлеуметтану. Екі томдық. Ред. басқарған М.М.Тәжин. Алматы, 2004
• Батыгин Г.С., Подвойский Д.Г.История социологии. Учебник.М., Издательский дом «Высшее образование и наука», 2007
• История теоретической социологии.М., 1998.