Индустриялық даму әлеуметтануы

Индустриялық даму идеясы позитивистерден бастау алады. Олар: Сен Симон, О.Конт. Дж.Миль. Ал әдіснамалық негізі — Т.Веблен ілімі. Ғалымдар К.Кларктың «Экономикалық прогрестің алғышарттары» пен Ж.Фурастьенің және «ХХ ғасырдың ұлы үміті» деп аталатын еңбектерінде аса маңызды әдіснамалық тұжырымдар көрсетілді.

ХХ ғасырдың 50-60 жылдары экономикалық дамудың өте күшті қарқын алуы нәтижесінде түбегейлі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жүзеге асты. Қалыптасқан жағдай рухани, мәдени өмірде де, сонымен бірге әлеуметтанымдық ойда да жаңа ілімдер мен көзқарастардың қалыптасуына алғышарт болды. Әлемнің бір-біріне қарама-қарсы екі саяси жүйеге бөлінуі -«қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтары неде?» сұраққа жауап іздеген жаңа ілімдерді туғызды.

Индустриялық қоғамның негізі — өндіріс, коммуникация мен әлеуметтік мобилдік, индивидтің бостандығы мен мүдделері ортақ әлеуметтік-мәдени ережелер мен құндылықтар аясында үндесіп жатады.

Осы жылдардағы индустриялық қоғам капиталистік және социалистік болып бөлінді. Социалистік жүйенің капиталистіктен айырмашылығы — оның тұйықтығында, яғни тоталитарлық саяси жүйе жабық индустриялық қоғамды құрды. Ал капиталистік жүйе шындығында индустриялық ілімдерде көп сипатталатын, баршаның игілігі үшін қызмет ететін, әлеуметтік серіктестік принципіне негізделген «әлеуметтік мемлекетті» құрды. Индустриялық қоғамның негізгі принциптері мынадай:

• Жекеменшік — экономикалық дамудың, жеке бостандық пен әлеуметтік тәртіптің негізі. Жұмыс беруші мен жұмыс істеуші арасындағы қарым-қатынастар акцияға ие болу арқылы жүзеге асады, мұны капиталдың диффузиясы деп атайды;
• Бизнес — әлеуметтік прогрестің қозғаушы күші, олай болса кәсіпкерлік қолдауға ие болады;
• Менеджеризм басқару түрі ретінде әкімшілікке арнайы білімі бар адамдарды тартады;
• Саяси ымыраға бастаушы плюрализмді жақтайтын демократия;
• Қоғамдық өмірдің идеологиясыздануы (деидеологизация) — әлеуметтік шиеленістерді болдырмайды;
• Корпоративизм — қоғамның дамуында ұлттық мүддеден жоғары тұратын құбылыс.

Халықаралық трансұлттық корпорациялар ұлттық мемлекеттен жоғары, яғни оған бағынбайды. Олар өздерін кейде «бейбіт шаруашылық жүргізушілер» деп атайды. Әлбетте, олар қандай да болмасын шиеленістерге мүлдем мүдделі емес. «Біртұтас индустриялық қоғам» ілімі аясында конвергенция теориясы пайда болды. Бұл ілімнің негізгі идеясы — екі әлемдік жүйенің, «бай Солтүстік» пен «кедей Оңтүстік», Батыс пен Шығыстың ортақ белгілер негізінде жақындасуы, тұтастануы. Адамзаттың ортақ мекені болып табылатын Жер планетасының болашағы үшін шиеленіссіз, бейбіт өмірді өзара ынтымақтастық негізінде дамытудағы ғылыми-техникалық прогрестің рөлі жоғары бағаланды. Конвергенция іліміндегі екі бағыттың бірі — батыстық. Осы бағыт өкілдері Р.Арон, У.Ростоу батыс елдерінің үлгісімен индустриализация, демократизация, вестернизация арқылы шығыстағы социалистік елдерде жаңа экономикалық тәртіп орнатуды ұсынады. Ал екінші бағыттағы З.Бжезинский мен П.Сорокин «параллель эволюциялық даму» идеясын негізге ала отырып, бір-бірімен жарысушы екі жүйенің өзіндік ерекшеліктері бар екенін, сонымен байланысты оның даму мүмкіндіктері арқылы постиндустриялық деңгейге жетуге болады деген тұжырымға келеді.

Индустриялық даму ілімдерінде әлеуметтік жіктелу мен әлеуметтік мобилдікке аса көп көңіл бөлінеді. Осы мәселе туралы айтқанда Е.Барбер, СЛипсет, Т.Парсонс,П.Сорокин, У.Уорнер туралы айтпасқа болмайды. Әсіресе У.Уорнердің америкалық қоғамның әлеуметтік жіктелуін көрсеткен сызбасы мәлім. Осы кездегі зерттеулер америкалық қоғамның индустриялық даму нәтижесінде әлеуметтік құрылымы пирамида сипатынан айырылып, ромб сияқты болғанын көрсетеді.

«Индустриялық қоғам» ілімі әлеуметтік мобилдік және әлеуметтік жіктелудің өзгерістеріне байланысты «идеологиясыздануы» деген ілімді жасады. Бұл ілімді жасаушылар сүйенген дерек, әрине, әлеуметтік-таптық құрылымның өзгеруі мен антоганистік таптардың жойылуы, әлеуметтік тәртіптің орнығуы. «Идеологияның ақырына» ықпал еткен факторлар арасында бірінші орында тұрған — қоғамның техникалық-рационалдық қызметінің басымдылығы арта түсуі. Р.Арон, Д.Белл, Ж.Эллюль сияқты ғалымдар еңбектері нәтижесінде «идеология неғұрлым аз болса, солғұрлым өте жақсы» деген ұстаным кеңінен қолдау тапты.

Индустриялық қоғам тұсындағы бұқаралық сипатқа ие болған қоғамдық салалар санының арта түсуі де «бұқаралық қоғам ілімінің» саналуан бағыттарын дамытты. Бұл бағыттағы ілімдер бұқаралық сипат алып отырған қоғамдағы адам мен әлеуметтік орта арасындағы өзара ықпалдастықтың табиғатына талдау жасайды. «Бұқаралық қоғам — игілік пе әлде зиян ба» деген сұрақ өзекті сұрақ екені даусыз. Бұқараға деген көзқарастың өзі де саналуан.

«Бұқаралық қоғам» доктринасы көптеген ағымдарды біріктіріп отыр. Мысалы, «плюралистік демократия», «игілік қоғамы», «әлеуметтік серіктестік қоғамы», «келісім қоғамы» және т.б.

Ғылымда «бұқаралық қоғамның» әртүрлі пайымы бар. Мысалы, Г.Лебон, Г.Тард, Ортега-и-Гассет және т.б. зерттеушілер жасаған элита ілімінде бұқараға тән қасиеттер қатарына иррационалдық, тәртіпсіздік жатады. Олардың «ортақ мүдделері мен құндылықтары жоқ базбір тобыр» деген анықтама беріледі. Соған қарамастан бұқараның арманы — «элитаның орнын тартып алу» дейді. Бұқараның билік басына келуі адамзат өркениетін құртып жіберуі мүмкін деген қауіпті де жасырмайды.

Х.Арендт пен Э.Ледерер дамытқан антитоталитарлық концепцияда тоталитарлық саяси тәртіп сыналды. Мемлекеттік билікті узурпация жасап алған топ билікке мемлекеттік монополияны пайдалана отырып, бұқара халықты әртүрлі қитұрқы әдіспен алдап, арбап, популистік ұран және бюрократиялық аппарат көмегімен «біртұтас халық» деп аталатын жалған әлеуметтік топты жасайды. «Біртұтас халық» немесе «совет халқы» -шындығында жалған топ, себебі ол — «меңіреу топ» және тап осы топ әсіре ұлтшылдыққа, фашизмге, социализмге әлеуметтік негіз бола алады. Осылайша, бюрократиялық қоғамдар «жаппай бұқаралану» нәтижесінде «бұқаралық қоғамның» пайда болуын қамтамасыз етеді дейді.

Ал бұқаралық сипаттағы индустриялық қоғам туралы ілімдерде екі тенденция бар. Оның біріншісі — либералдық бағыттың өкілдері Р.Миллс пен Д.Рисмен және т.б.ойлары. Индустриялық қоғамдағы бюрократияланудың одан әрі тереңдей түсуі, қоғамның машина тектес болуы, нақтылықтан оқшаулану, «бұқаралық адамның» бірегейленуі сияқты құбылыстар оптимистіктен жұрдай идеяларды тудырды. Аталмыш құбылыстар қоғамның конформизм мен аморфтық сипатта бола беруіне және адамдарға манипуляция жасау одан әрі орын ала беруіне алып келеді. Бұл бағыт өкілдері «бұқараны жойқын күш» деп есептемейді. Керісінше, бұқара — белсенділігі төмен, ұйымдаспаған, шаласауатты, тек ғана мүдделердің ортақтығымен ғана байланысқан адамдар тобы немесе «жалғызілікті тобыр». Осы жағдайды элита ұтымды пайдаланып, байлық пен билікті қолына шоғырландырып отыр. Бірақ оның да «маңдайы шылқып отырғаны шамалы», — дейді либералдық бағыт өкілдері, себебі оның «мамыражай өмірін» бұқара бұзып отыр.

Элитаның бұқараға ұсынып отырған «шалажансар бұқаралық мәдениеті» қоғамды құлдырауға алып келеді. Сонымен қатар элита да екіге жарылып отыр. Бұқаралық мәдени құндылықтарды мойындамайтын элита шынайы құндылықтарды ұстанады. Бұл топ билеуші элитадан да, бұқарадан да оқшау тұр.

Ал енді екінші концепцияға келер болсақ, олардың пікірі — айтылған ойларға кереғар. Демократиялық бағыт (Д.Белл, С.Липсет,Э.Шиллз және т.б.) өкілдері қоғамның бұқаралық сипатын дәстүрлі қоғамдағы қатаң ережелер жүйесінің үстемдігін жеңген, адамды азат етіп, оның мүмкіншіліктері аясын кеңейткен құбылыс ретінде көрсетеді. Бұқаралық қоғам арқылы элитаға ғана тиесілі болып келген көп нәрсеге қолы жеткен халықты марапаттайды.

Экономиканың жедел қарқынмен дамуы бұқаралық тұтыну мен игіліктерді пайдалану деңгейін өсірді. Экономикалық демократия әрбір адамға өндірістің, кәсіптің түрін таңдауына мүмкіндік берді. Капиталдың өзгеруі мен жеке еркіндіктің артуы және кәсіпкерлікпен айналысу мүмкіндігі орта таптың пайда болуына, оның позицияларының нығаюына алып келді.

Орта тап индустриялық қоғамның, батыс демократиясының және қоғамдық келісімнің іргетасы болып саналады. Бұқаралық ақпарат құралдары қоғамның біртекті яғни гомогенді болуына жағдай туғызып отыр. Осы арқылы қоғам бірегейленеді, тұтастанып, тәртіпке бағынады, тұрақтанады. Маңыздысы — адамдардың ақпаратқа бірдей қолжетімді болуы білімділердің санын көбейтеді. Элитаның ғана қолы жеткен ақпарат енді көпшілікке тиесілі. Ал элитаның өз тағдырына келсек, ол бұқаралық санаға байланысты болып қалады. Саяси биліктің осы элементі мемлекеттің құқықтық сипатын тереңдете түседі және азаматтық қоғамның дамуына жағдай жасайды. Осылайша саясат таптар арасындағы қатынастарды көрсетпейді, енді ол қоғамды басқару технологиясы болып ғана қалады.

Саясат әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы шиеленістерді шешумен, социумның өзекті мәселелерімен және бұқараның конституцияға сәйкес нормалар мен ережелерді орындау тәртібін белгілейтін, қадағалайтын қызмет аясында қалып отыр. Сонымен индустриялық қоғамның бүкіләлемдік, интеграциялық сипаты макроәлеуметтанулық деңгейде оған түсініктеме беруде аса жоғары жауапкершілікті талап ететіні сөзсіз.

ХХ ғасырдың жетпісінші жылдары дамыған елдердің индустриялық дамуының одан әрі тереңдей түсуі жаңа теориялық ұстанымдарды дүниеге алып келді. Осы жылдары әлеуметтану футурология ғылымына өте жақын болды. Адамзат болашағы туралы саналуан идеялар айтылды. Олар оптимистік және пессимистік сарында болды. Теориялардың плюралистік бағытта болғанын атауларынан-ақ байқауға болады. Мысалы, «постиндустриялық» (Д.Белл), «посткапиталистік» (Р.Дарендорф), «постөркениеттік» (К.Болдуинг), «постқазіргі» (А. Этциони), «постбуржуазиялық» (Г.Литхейм), «жаңа индустриялық» (Дж.Гэлбрейт), «есею кезеңіндегі индустриялық» (Р.Арон), «жетілген индустриялық» (Г.Маркузе), «жоғары индустриялық» (О.Тоффлер), «технотрондық» (З.Бжезинский) және т.б. ілімдерде адамзаттың жаңа даму сатысының нәтижесі туралы пікірлер айтылды. Осы ілімдерге тән парадигмалар қайта индустрияландыру және индустриялық қоғамды постиндустриялық қоғамға дейін дамыту болды. «Қайта индустрияландыру» парадигмасында ғылым мен техниканың адамға қызмет етуі, оны адамзатты сақтап қалуға, табиғатты қорғауға бағыттау керек деген идеяларға негіз болды. Ал постиндустриялық қоғам ақпараттық сипатта екеніне баса назар аударылды.

Дэниел Белл — америкалық әлеуметтанушы және публицист, АҚШ өнер және ғылым академиясының майталманы. 1919 жылы 10 мамырда Нью-Йорк қаласында дүниеге келген. Оқуды тәмамдаған соң Колумбия (1959-1969) және Гарвард университеттерінде социологиядан дәріс берді. Беллдің «Идеологияның ақыры» (The End of Ideology , 1960) атты алғашқы ірі еңбегі оны әлеуметтік және саяси ғылымдар саласындағы алдыңғы қатарлы теоретиктердің қатарына қосты. Кіші Артур Шлезингермен бірге Д.Белл 50 жылдардағы Американың интеллектуалдық өмірінде үстем болған либералдық-центристік бағыттағы «консенсус мектебін» басқарды. Бұл мектептің басты қағидасы -дәстүрлі саяси идеологияның сарқылғандығын дәлелдеу.

Коммунизм, фашизм және өзге де «жоспарлық» идеологиялардың орнына Белл саналы әлеуметтік реформизм, еркін нарық және жеке азаматтық еркіндікті қолдайтын либерализмді ұсынды. Ұлтшылдық (Дэниел Бурстейн) және неоконсерваторлық (Ирвинг Кристол) сарындағы либерализм теоретиктеріне қарағанда, Д.Белл америкалық қоғамның біртектілігі мен орта тап құндылықтарының таралуы деңгейін асыра сілтеп баяндаған жоқ.

Д.Беллдің ғылыми шығармашылығында ерекше орын алатын ілім -постиндустриялық теориясы. Д.Белл бұл қоғамның негізгі саяси мәселесі «мемлекеттің ғылымды дамытуға мүдделі болуы» деп санады. Осы ойын дамыта отырып, ол өз кітабында былай деп жазады: «Постиндустриялық қоғам қызмет көрсетуге негізделгендіктен, ол адамдардың арасындағы ойын болып табылады. Ендігі жерде, қара күш пен энергия емес, ақпарат маңызға ие. Негізгі әрекет етуші өз ісінің шебері болуы керек, өйткені оның тәжірибесі мен білімі постиндустриялық қоғам қоятын талаптарға сай болуға мүмкіндік береді. Егер индустриялыққа дейінгі қоғам тіршілікті қамтамасыз ететін тауарлар санымен анықталған болса, постиндустриялық қоғам денсаулық сақтау, білім, демалыс және мәдениеттегі әртүрлі қызмет көрсету түрлерімен өлшенетін өмір сүру деңгейінің сапасымен анықталады».

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Арон Р. Әлеуметтанушылық ойдың даму сатылары // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер
• Кравченко С. А., Мнацаканян М. О., Покровский Н. Е. Социология: парадигмы и темы. Курс лекций для высших учебных заведений. М., 1997.
• Новое и старое в теоретической социологии. Книга 2. М.,2001
• Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.: Питер, 2002.