Кедендік-банктік валюталық бақылау
Ресей экономикасының қалыптасуы, елдің сыртқы экономикалық қызметінің дамуы дамыған қаржы нарығынсыз мүмкін емес, оның құрамдас бөлігі валюта нарығы болып табылады. Ресей Федерациясында (РФ) валюта құндылықтарының қозғалысын ұйымдастыру нысаны бола отырып, валюта нарығы соңғы жылдары жедел қарқынмен дамыды: жаңа уәкілетті банктер, валюта биржалары, қор биржаларында валюта бөлімдері, айырбастау пункттерінің кең желісі пайда болды, тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің экспортынан кәсіпорындардың валюталық түсімінің көлемі өсуде.
Тақырыптың өзектілігі елдегі валюта саясатының өзгеруіне алып келетін себептерді, шарттар мен факторларды анықтау және осының негізінде Ресейдегі экономикалық ахуалда болып жатқан өзгерістерге барабар валюталық бақылаудың кешенді жүйесін құру жөнінде ұсыныстар әзірлеу қажеттілігінен туындап отыр. Валюталық бақылау ақша-кредит саясатының құралы, қаржылық тұрақтандыру тетігінің бір бөлігі, сыртқы сауданы дамыту және экономикалық өсу болып табылады.
Қазіргі уақытта болып жатқан валюта заңнамасын ырықтандыру тұтастай алғанда ел экономикасында қалыптасқан жағдайға сәйкес келеді. Алайда, мемлекет заңнамалық тәртіппен қабылдаған валюталық бақылау шаралары институционалдық жағынан да, ұйымдық-әдістемелік жағынан да жеткіліксіз пысықталған. Сыртқы сауда операцияларына валюталық бақылау тетігін жетілдіру бойынша мемлекет қабылдайтын күш-жігер, осы қызмет саласындағы жаңа федералдық заңдарды және РФ кеден кодексін қолданысқа енгізу экспорттық-импорттық операциялар бақыланбайтын қиын болып қалатынын куәландырады. Бұл едәуір дәрежеде қолданыстағы валюта заңнамасында бар қайшылықтарға, кеден органдары мен банк құрылымдары арасында сыртқы сауда операцияларын жүзеге асыру бойынша валюталық бақылау тетігін бөлуге байланысты, бұл осының әлсіреуіне әкеп соқты.
Экспорттық түсімнің түсуін валюталық бақылау тетігі «пайда болған» сәттен бастап шетелдерде валюта қаражатын жасырудың негізгі тәсілі импорттық операциялар болды. Экспорттық мәмілелерді ғана емес, сондай-ақ импорттық мәмілелерді да бақылау қажеттілігі туындады. Сыртқы сауда операциялары бойынша есеп айырысуды көп жағдайда уәкілетті банктің қызметтерін ұсынбай жүзеге асыру мүмкін емес болғандықтан, осы мәмілелерді банктермен өзара іс-қимылда бақылау орынды. Валюталық бақылаудың осы бағыты экспорттық-импорттық операцияларға кедендік-банктік валюталық бақылау атауын алды.
90-шы жылдардың басында енгізілген кедендік-банктік валюталық бақылау жүйесі (ТБВК) сыртқы сауда операцияларына шетел валютасында, ал 2000 жылдан бастап РФ валютасында есеп айырысулары бар өзінің белгілі бір нәтижелерін берді. Ресейден капиталды заңсыз шығару көлемі бірнеше есеге қысқарды, экспорттық валюталық түсімнің артпатриация пайызы төмендеді, елге валютаның түсуі ұлғайды, РФ федералдық бюджетінің кіріс бөлігіне аударылатын кедендік төлемдердің көлемі өсті.
Бітіру біліктілік жұмысының негізгі мақсаты валюталық бақылау тетігін жетілдірудің орындылығы мен қажеттілігін негіздеу және сыртқы сауда операцияларына кедендік валюталық бақылаудың нәтижелілігін арттыру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Жұмыс мақсаттары:
а) валюталық бақылау механизмін қалыптастырудың теориялық негіздерін және оның даму кезеңдерін зерттеу;
б) кедендік-банктік валюталық бақылау жүйесінің мәнін ашу;
в) Иркутск кеденінің валюталық бақылау саласындағы қызметінің нәтижелеріне талдау жүргізу;
г) валюталық бақылауды жүзеге асыру проблемаларын анықтау;
д) валюталық бақылау жүйесін жетілдіру жөнінде ұсынымдар әзірлеу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
а) экспорттық, импорттық және баспа операцияларына валюталық бақылау механизмін зерттеу;
б) Иркут кеденінің валюталық бақылау бөлімінің қызметін зерттеу;
в) Иркут кедені қызметінің аймағындағы валюталық бақылау бөлімінің жұмыс нәтижелерін талдау;
г) валюталық бақылауды жүзеге асыру проблемаларын анықтау;
д) валюталық бақылау бөлімінің жұмысын жетілдіру бойынша ұсыныстар.
Зерттеу объектісі: кеден органдары жүзеге асыратын валюталық бақылау.
Ақпарат көздері: осы тақырыпты ашу үшін жұмыс «валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» Ресей Федерациясының № 173-ФЗ Федералдық Заңын, басқа да нормативтік-құқықтық актілерді, оқу құралдарын, статистикалық жылнамаларды және мерзімді басылымдарды пайдалана отырып жазылды. Сондай-ақ Иркутск кеденінің 2007-2008 жылдардағы валюталық бақылау саласындағы статистикалық есебінің деректері пайдаланылды.
Бірінші тарауда экспорттық, импорттық және бас айырбас операцияларына валюталық бақылау тетігі, сондай-ақ валюталық бақылау жүйесіндегі кеден органдарының рөлі қарастырылады.
Екінші тарау сыртқы экономикалық қызметті талдауға және Иркут кеденінің валюталық бақылау бөлімінің жұмыс нәтижелеріне арналған.
Үшінші басшыда проблеманы шешудің негізгі бағыттары, сондай-ақ валюталық бақылау жүйесін жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстар, РФ кедендік бақылауын дамыту перспективалары ұсынылған.
1. Сыртқы сауда айналымындағы кедендік-банктік валюталық бақылау
Қазіргі уақытта Ресейде кедендік-банктік валюталық бақылаудың бірлескен жүйесі жұмыс істейді, ол үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:
а) экспорттық валюталық бақылау;
б) импорттық валюталық бақылау;
в) сыртқы сауда бартерлік мәмілелерге валюталық бақылау.
Экспорттық валюталық бақылау тауарлар экспортынан валюталық түсімді жасыруға жол бермеуге және оның РФ-ға уақтылы және толық түсуін және экспорттаушының валюталық шотына есептелуін қамтамасыз етуге бағытталған.
Импорттық валюталық бақылаудың көмегімен импортталатын тауарлар үшін төлеуге аударылған шетел валютасындағы төлемдер сомасының Ресейге нақты әкелінген тауарлар құнының сәйкестігіне бақылау жүзеге асырылады.
Сыртқы сауда айырбас мәмілелерін валюталық бақылаудың негізгі міндеті – шетелге экспортталатын және Ресейге айырбастауға импортталатын тауарлар, жұмыстар мен қызметтер көлемінің сәйкестігін бақылау.
1.1 Ресей Федерациясында валюталық бақылауды дамыту кезеңдері
Ресейдің валюталық реттеу және валюталық бақылау жүйесі бірнеше кезеңнен өтті.
Бірінші кезең (1917-1986) қатаң Мемлекеттік валюта монополиясының бар болуымен сипатталды, бұл мемлекеттің шет мемлекеттермен, фирмалармен, заңды және жеке тұлғалармен байланысты барлық кредиттік, есеп айырысу және басқа да қаржылық операцияларды жүргізуге айрықша құқығын білдіреді.
Монеталарда, құймаларда және шикі түрдегі алтынмен, күміспен және платина тобының металдарымен, сондай — ақ шетел валютасымен, шетел валютасындағы төлем құжаттарымен мәмілелер жасауға айрықша құқықты қамтитын валюталық монополияны тікелей жүзеге асыру РСФСР Мемлекеттік банкіне, кейін КСРО Мембанк жүктелді. КСРО-ның халықаралық есептері, оның ішінде сыртқы сауда бойынша есеп айырысулар мен кредит беру, сондай-ақ бұған дейін КСРО Мембанкінің шетел операциялары басқармасы жасаған басқа да бірқатар валюта операциялары КСРО-ның сыртқы сауда Банкіне берілді.
Валюталық монополия сыртқы сауда монополиясымен тығыз байланысты болды, өйткені экспорттан валюталық кірістерді толық орталықтандыруды, сондай-ақ импортты орталықтандырылған қаржыландыруды болжады. Сыртқы рынокта сатушы мен сатып алушы рөлінде әрекет ету құқығы осы кезең ішінде КСРО сыртқы және экономикалық байланыстар жөніндегі мемлекеттік комитетіне және КСРО Сыртқы сауда министрлігіне тиесілі.
Мемлекеттік монополизм ішкі валюта нарығында да орнады. КСРО аумағында ұйымдар мен азаматтардан сатып алу, сондай-ақ олардың валюталық құндылықтарды сату жөніндегі операцияларды жасау құқығы КСРО Мембанкінің айрықша құқығы болып табылады.
Осылайша, қаралып отырған кезеңде қалыптасқан жүйе ішкі тауарлық ақша нарығының тауарлардың, қызмет көрсетулер мен капиталдардың әлемдік нарықтарынан іс жүзінде толық оқшаулануымен; мемлекеттің валюталық ресурстарын басқаруды орталықтандырумен; сыртқы экономикалық қызметке тікелей қатысушылардың ең аз санымен; ел ішінде валюталық құндылықтарды иеленуге және айналысқа жіберуге тыйым салумен сипатталды.
Валюталық реттеу және валюталық бақылау жүйесін дамытудың екінші кезеңі 1986-1987 жылдары сыртқы экономикалық қызметті орталықсыздандыру және ырықтандырудан басталды, онда шаруашылық жүргізуші субъектілердің айтарлықтай саны сыртқы сауда бірлестіктері сияқты сыртқы нарыққа тікелей шығу құқығына ие болды.
Экспортшы кәсіпорындар ұзақ мерзімді нормативтер негізінде қалыптасқан арнайы валюта қорларына есепке алынған шетел валютасын өз иелігіне ала бастады. Ресей аумағында бірлескен кәсіпкерліктің қарқынды дамуы жағдайында сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың саны айтарлықтай өсті.
Мемлекеттің маңызды рөлін сақтауға және сыртқы сауда саласындағы қатынастарды реттеуге ұмтылу 1988 — 1989 жылдардың желтоқсанында жекелеген тауар позициялары бойынша операциялар көлемінің құнын бір мезгілде квоталай отырып, бірқатар тауарлардың экспорты мен импортын лицензиялау енгізілді.
Сонымен қатар либералдық үрдістер де күшейе түсті: 1991 жылғы қаңтардан бастап барлық заңды тұлғаларға — резиденттерге ішкі валюта нарығына еркін қол жеткізу ашылды.
Елдің әлемдік экономикамен валюталық-қаржылық интеграциясы процесінде 1990 жылы басталған банк жүйесінің кең ауқымды реформасының нәтижесінде КСРО Сыртқыэкономбанкінің валюталық операцияларды жүргізуге монополиясы жойылды.