Əлемдік мұхит акваторияларының кейбір геологиялық ерекшеліктері
Жер шарының су қабығын немесе гидросфера əлемнің 71%-ына жуық бөлігін алып жатыр. Барлық су акваториялардың жалпы ауданы – 361 млн. км2, олардың (%-түрінде) ішінде Тынық мұхит бассейініне – 50%, Атлант – 25%, Үнді – 21% жəне Солтүстік мұзды мұхитқа – 4% келеді. Құрлықтың жер қыртысы негізінен үш қабаттан тұрады, олар: шөгінді, гранитті жəне базальтты болып бөлінеді.
Борпылдақ, бос тау жыныстарынан құралған шөгінді қабаттың қуаты – бір метрден бастап 20-25 км-ге созылуы мүмкін. Құрамында 65% кремний оксиді бар кристалды жыныстардан құралған гранитті қабаттың қуаты 15-20 км жəне одан да жоғары болады. Жоғарғыда көрсеткендей құрамында 55%-дан төмен кремний оксиді бар кристалды жыныстардан құралған базальтты қабаттың қуаты 5-10 км құрайды. Құрлықтың жер қыртысының амлитудасының қуаты бірден жүздеген километрлерге дейін ауытқиды.
Теңіз жəне мұхит акваториясы аймағында жер қыртысы құрлықтағыдан айырмашылығы айтарлықтай, кейбір мұхит аумағында жер қыртысының қуаты 5-7 км-ге дейін төмендейді.
Жер қыртысының мұхиттық түрі құрлыққа қарағанда өзгеше болып ажыратылады, себебі онда гранитті қабат болмайды, оның қуаты 5-12 км жəне олар үш қабаттан тұрады: — жоғарғы қабат – борпылдақ мұхит шөгінділерінен тұрады (100-1000 м), ондағы сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы 3 км/с; — ортаңғы қабат – карбонатты қабықша жəне кремнийлі жыныстары бар базальтты лавадан тұрады (1-3 жəне 4,0-4,5 км/с); — төменгі қабат – негізгі жəне жарым-жартылай ультранегізді жыныстардан құралған жəне бұрғыланып меңгерілмеген (6,3-6,4 км/с).
Шет жəне ішкі теңіздің тереңсулы қазаншұңқырлары (оңтүстік Каспий, Қара, Жерорта жəне Охот теңіздері) көбінесе, жер қыртысының сумұхитты түрінде болады. Ол шөгінді қабаттың жоғарғы қуаттылығымен (4-10 км, кейбір жерледе 15-20 км) жəне сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығымен 6,0-6,4 км/с ерекшеленеді. «Мохорович қабығы» ретінде танымал жер қыртысы мен Жердің жоғарғы мантиясының бетінің бөлігі мұхит астында 5 км тереңдікте орналасады, ал ол құрлықта тез мезетте тереңдетіледі де қуаттылығы 30-35 км жетеді.
Жоғарғы мантия жəне жер қыртысының барлық қабығы əртүрлі серпімді толқындардың өтуінің жылдамдығымен сипатталады. Гутенберктің берілгендері бойынша, бұл жылдамдық (км/с): шөгінді қабатта – 2,2-2,8; гранитте – 5,5-6,0; базальтта – 6,4-7,4; жоғарғы мантияда – 7,7-8,6 болады (Осы əртүрлі қабықтар мен Жер нүктесіндегі сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығының өте анықтылық өзгешелігі арқасында барлық жер қыртыстарының қабықтарындағы қуаттардың өзгерісін бақылаудың дəлдігі анықталды). Құрлықтың жəне мұхиттың қабықтары құрылымдарының айырмашылығы генетикалық өзгешеліктің нəтижесі болып табылады.
Мұхит түбінің тереңдігі күрделі құрылымды болып келеді, онда келесі морфологиялық элементтер ерекшелінеді. — континентті шельф – 250-270 м тереңдікте 60 млн.км2 теңіз алқабын құрайды; орта еңкіштігі – 1,5-2,0 м-ден 1 км-ге дейін; — континентті еңіс – 250-2500 м тереңдікте, 40 млн.км2 теңіз алқабын құрайды; — мұхит түбі – 4000- 4500 м тереңдікте, 250 млн. км2 теңіз алқабын құрайды; — тереңсулы құламалар – көлемдегі терең жарылымдар орта есеппен 6100 м 11 км2 теңіз алқабын құрайды. Акваторияның экологиялық шекарасында сыртқы орта факторлары: температура, қысым, газ режимі, жарықтандыру, рельеф, жағалаудан қашықтығы қалыптасқан.
Шельф шөгінді немесе магмалық жəне метаморфтық жыныстардан құралған. Оның орташа көлемі – 60-65 км, тереңдігі – 130 м; Баренцев теңізінің көлемі – 1100 км, тереңдігі – 230 м.
Кең таралған шельф шекарасы – 200 м. Жалпы əлем мұхитының тақта алаңы – 26,6 млн. км2 — қа тең деп алынады. Жоғарыда айтылғандай, əлем мұхитының жалпы көлемі 360 млн км2. Алайда, ол бірқалыпты болмайды мұхиттар мен теңіздердегі су деңгейі жиі тектоникалық қозғалыстарды иеленуде үзіліссіз өзгереді. Осылай Каспий деңгейі соңғы жылдары 2 м-ге көтеріліп, көлемі ұлғайды. Мұхиттың түбiнде үнемі тұнбалар жиналады, олар өзендердiң ағындарымен келеді, онда планктон организмдері қалдықтары болады, бұл қалдықтар құрлықтағы желдермен жəне теңiздегi ағымдарымен келеді.
Əлемдік мұхиттың əртүрлi бөлiктерiндегi тұнба жиналуының жылдамдығы көп факторларға байланысты, олар: температура, өзеннің жақындығы, су асты жанар тау қызметi, жел тармағы, су астындағы ағындар жəне тағы басқалар болып айтарлықтай ерекшеленедi.
Теңіз табаны тұнбаларын зерттеу мұнай-газ өндірісі гидротехникалық құрылғыларын, сонымен қатар су асты құбыржелілерін төсеу жұмыстарына өте қажет. Сонымен бiрге теңiздегi кен орындарын игеруде ұзақ мерзiмге арналған мəлiметтердi талдау негiзінде гидрометеорологиялық режим тəртiбі зерттеледi. Бұл мəлiметтерге: теңiз бетiндегі жел, судың толқуы, су деңгейінің тербелiстерi, теңiз суы жəне ауаның сейсмикалық белсендiлiгі, температурасы, судың химиялық құрамы жəне мөлдiрлiгі, мұзды тəртiбi, сонымен бiрге тұрақты теңiздегi ағымдарының қарқыны жатады. Соңғысы жердiң айналу ауытқыу күші жəне орталықтан тепкiш күштер өзара əрекеттесудiң нəтижелері саналады. Əртүрлi аймақ бөлiктерiндегi бұл айналма тұйықталған ағымдарының жылдамдығы əртүрлi (м/с): Каспий – 0,37-0,45; Куро-Cиво – 0, 77; Флорида –3,1, Баренц теңiзiндегі оңтүстік ағыс жылдамдығы – 0,11.