Әлеуметтанудағы эволюциялық ілімдер

Әлеуметтанудағы эволюциялық ілімдерді натурализм ағымымен байланыстырады. Натурализм деп әлеуметтік ғылымда жаратылыстанымдық ғылымдардың әдістері мен тәсілдерін пайдалануды айтады. XIX ғасырдың екінші жартысында натурализмнің дамуына Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімі әсер етті. Жаратылыстанудың ықпалымен әлеуметтануда екі ағым пайда болды: бірі — әлеуметтік механицизм, екіншісі — әлеуметтік биологизм. Уакыт өте келе екінші ағым үстем бола бастады.

Әлеуметтік механицизм позитивизмнің көрінісі ретінде, соның ішінде аса әсіре түрі ретінде орын алды. Оның радикалдығы қоғамдык заңдарды механика мен физика заңдарының түрі деп қабылдауы еді. Мысалы, В.Оствальд деген неміс ғалымы мәдени процесті «еркін, бос күш куаттың өзгеше байланыстағы күш куатқа айналуы» деп түсінді: осындай өзгерісте неғұрлым пайдалы байланыс, күш-куат көп болса — мәдениет те прогресшіл болмақ. Осы ғылыми бағыттың дамуындағы негативті қыры — қоғамдық мәселелерді субъективті, діни, ғылыми емес тұрғыда талдау болды.

Әлеуметтік механицизм бағытын жақтағандардың арасынан А.Кетле мен В.Паретоны айтуға тиіспіз. Бағыттың екі тармағы бар. Олар: әлеуметтік органицизм және әлеуметтік дарвинизм.

Енді әлеуметтік дарвинизм туралы айтып көрелік. Әлеуметтік дарвинизм қоғамдық өмірдің айқындаушы факторлары ретінде табиғи сұрыптау принциптері мен биологиялық эволюцияны негізге ала отырып, әлеуметтік сұрыптау мен әлеуметтік эволюция принциптерін орныктыруды жақтайды. Барлық әлеуметтанулық тұжырымдар табиғи кұндылықтарға бағынуы тиіс, ал қоғамдық кұрылымдардың негізі — адамдардың табиғи ерекшеліктеріне байланысты деген тұжырымды негіздейді.

Сонымен бірге әлеуметтік дарвинизм ілімі бойынша, табиғаттағы тіршілік үшін күрес те — әлеуметтік өмірге тән. Әлеуметтік өмір индивидтердің, әлеуметтік кауымдардың өзара үздіксіз және үнемі күресінің алаңы деп саналды. Осы жағдайда әлеуметтанулық дарвинизм өкілдері әлеуметтік келіспеушіліктерге табиғи статус береді. Бұл табиғаттағы түрішілік және түраралык күреске катты ұқсайды. Осындай көзкарас әлеуметтік дарвинизмді биологиялық редукционизмге жақындата түседі. Енді аталмыш бағытты дамытқан социологтарды атап өтсек, олар: поляк-австриялық ғалым Л.Гумплович, австриялық Г.Ратценхофер, америкалықтар А.Смолл мен У.Самнер.

Әлеуметтік дарвинизм бағытының өкілі, XIX ғасырдағы Еуропаға белгілі социологтардың бірі — Людвиг Гумплович (1838-1909). Ғалымның қомақты еңбектері бар және олардың біршамасы көзі тірі кезінде орыс тілінде жарык көрді. Л.Гумплович әлеуметтануды әлеуметтік топтар мен олардың арасындағы өзара қарым-қатынасты зерттейтін ғылым деп қарастырды. Баскаша болуы мүмкін емес, себебі әлеуметтік әлем бастапқыдан-ақ топпен бірге жылжып отырды, ол топ болып күресті, топ болып алға қадам басты.

Қоғамдық карым-қатынастар ішінде ғылыми тұрғыда зерттелуі тиіс құбылыс — топтың карым-қатынасы. Топаралық келіспеушілік — әлеуметтік өмірдің негізгі факторы, себебі әрбір топ өзіне жолыккан баска кез келген топты бағындыруға тырысады. Топтың негізгі мақсаты — үстемдік орнатып, өз дегенін орындату. «Here» деген сұрақ туатыны да — заңды, өйткені негізінен топтар өздерінің материалдық кажеттіліктерін канағаттандыру үшін күреседі. Олай болса, күрес — топтық, ал мүдделер — жеке. Осы кағидаларды ұсына отырып, өзара күрес туралы тұжырым жасаған Людвиг Гумплович тап күресі туралы айтып отырған жоқ, ол тіпті таптық тікетірес пен тап күресі аражігін ажырату мақсатын қоймайды, себебі ол тұрпайы салыстыруды «әлеуметтану принципі» деген пікірге қарсы болды. Шынына келгенде, Л.Гумплович әлеуметтік өмірді «индивидтің табиғи іс-әрекетіне, табиғатқа теңей салудың дұрыс емес» екенін айтады. Ал енді адамның өзі — «топтың өзара ықпалдастық нәтижесі» деп қабылданды. Л.Гумплович «адам өзі ойланып тұрған жок, оның ойын әлеуметтік орта ойлап қойған, тіпті ол «дем алатын ауада да топтың ықпалы бар», — дейді.

Л.Гумплович әлеуметтік топтарды күрделі және қарапайым деп бөлді. Қарапайым топтарға айқын антропологиялық немесе ұлттық белгілері бар топтарды жатқызды. Мысалы, тайпалар мен рулар. Ал күрделі топтарға кұрылымдық сипаттамасы көпшамалы, қосалқы топтар жатқызылды. Мысалы, сословиелер, мемлекеттер мен таптар.

Ғалым үш ірі қоғамдық тап бар деп түсінді. Олар: экономикалық жағдайына байланысты ерекшеленетін дворяндар табы, саудагерлер мен колөнершілердің орта сословиесі және шаруа сословиесі. Л.Гумплович ұсынған классификацияның бірінде үстемдік етуші мен бағынушы таптар деген бөліну тағы бар. Бағынушыдан үстемдік етушіге айналу өзара күрес пен конфликтінің мотиві деп түсінілді.

Белгілі бір кажеттіліктердің болуы және оларды қанағаттандырудың саналуан мүмкіндіктері қоғам мен адамның өмірінде ерекше рөл аткарады. Әрине, бірінші кезекте өмірді сақтау, қауіпсіздікпен қатар адамның басқа да табиғи кажеттіліктері — алға ұмтылудың маңызды мазмұнын кұрайды. Табиғи қажеттіліктерден экономикалык, саяси және мәдени қажеттіліктер пайда болады.

«Қажеттіліктерді қанағаттандырудың негізгі реттегіш күші — индивидтің экономикалық жағдайы» дей отырып, Л.Гумплович экономикалық жағдайдың адамды белгілі бір өмір сүру тәсіліне мәжбүрлейтінін және сонымен байланысты идеялар мен көзқарастарды тудыратынын алға тартады. Байкағанымыздай, Л.Гумпловичтің көзқарастарында шиеленістер ілімі ерекше орын алады.

Л.Гумпловичтің ізбасары — Густав Ратценхофер ұстазы сияқты әлеуметтік топты зерттеді. Густав Ратценхофердің ғылыми ізденістері Л.Гумпловичтегі іс-әрекетке түрткі болатын әлеуметтік мүдде төңірегінде болды. Ол мүдделерді бес типке топтастыруды ұсынды: ұрпақты жалғастыру мүддесі, физиологиялық мүдде, өзін-өзі таныту бағытындағы жеке мүдде, туысқандық және топтық байланыстарды жалғастыруға итермелейтін әлеуметтік мүдде; дінмен байланысты және оған қатынасын көрсететін
трансцендентті мүдделер.

Г.Ратценхофердің ықпалында болған америкалық ғалым А.Смолл (1854-1926) «келіспеушілік», «мүдде», «ниет» категорияларын дамытып, биологиялық әлемге тән белгілерді әлеуметтік өмірден іздеді. Оның негізгі жұмысы 1905 жылы жарық көрді. Осы жұмыстағы «қанағаттандырылмаған қабілет» ұғымы — табиғаттағы алтын іспетті, бөлінбейтін, негізгі бөлшек дегенге саяды.

А.Смолл мүдделерді алты топқа бөлді: денсаулық сақтау, өмір сүрудің колайлы жағдайы, өзара қарым қатынас, таным, әдемілік, әділдік салаларына байланысты. Біріншісі — тамақ және сексуалдық канағаттанушылықка байланысты; екіншісі — байлық және заттарды иемдену; үшіншісі — адамдар арасындағы байланыстар; төртіншісі — білім мен ғылым; бесіншісі -эстетикалық рахат; алтыншысы — құқықтық. Осы мүдделер тобы арасында үстемдік үшін үнемі келіспеушілік болады және келіспеушілікті адамдардың іс — әрекетінен көре аламыз. Нақтырақ айтсак, шиеленіс мүдделерден гөрі адамдар арасындағы байланыстарда байкалады, себебі, адамдар өз кажеттіліктерін басқаның есебінен шешпекші болады. Ғалым адам өмірі бейімделу процесі мен мүдделерді канағаттандырудан тұрады деген тұжырым жасайды.

Смолл ілімінде келіспеушілік адамдар мен әлеуметтік топтар арасында қарым-қатынастың жалғыз түрі емес. «Әңгіме әлеуметтік келіспеушіліктен әлеуметтік келісімге өтуде», — дейді ол. Осы процесс тек теориялық емес, сондай-ақ практикалык мәні бар кұбылыс, себебі ол адамдар арасында келісім қатынастарды орнатуды шешеді.

А.Смолл әлеуметтік байланыстар, қарым-қатынастар, процестер, конфликтілерді тұлғаның психологиялық қасиеттерімен ұштастырады. Оның «психикалық емес бірде-бір әлеуметтілік болуы мүмкін емес» деген әйгілі тұжырымы психологиялық бағытты ұстануына себеп болды.

А.Смолл — АҚШ-тағы әлеуметтану кафедрасын алғашқы ұйымдастырушылардың бірі (Чикаго университеті). Сондай-ак, ол ең бірінші әлеуметтану факультетінің іргетасын қалаушы, ең алғашкы әлеуметтанушы, журналист болуымен қатар Дж.Винсентпен бірге әлеуметтанудан тұңғыш оқулық жазды. Америка социологтарының ассоциациясын кұрушы және атақты Чикаго мектебінің негізін салушылардың бірі.

Әлеуметтік дарвинизмді жақтаушының бірі — Уильям Самнер (1840-1910). Оның «Халықтық әдет — ғұрыптар» деген еңбегі 1906 жылы жарық көрген. Америкалық социолог адамның іс әрекетінің, қимылдарының негізгі мотивтері — аштық, жыныстық елігу, менмендік (өркөкіректік) және қорқыныш деп санады. Осы аталған мотивтер адам мүдделерінің негізінде жатыр. Самнер өз идеяларын өте бай этнографиялық материалдар негізінде дамытты. «Әдет-ғұрып пен салт-сана — адамдардың санасы мен іс-эрекетінің тәсілі, өмір сүру бейнесі» деп түсінген У.Самнер «әдет-ғұрыптарды игеру тетіктерін зерттеу керек» деген тұжырымға келді. Белгілі мүдделерді қанағаттандыру үшін пайда болған әдет-ғұрыптар біртіндеп күнделікті, қалыпты үйреншікті әдетке, міндетке айналады.

Уильям Самнер әлеуметтану «қоғам-әлеуметтік топ-индивид» схемасын қабылдауы тиіс дейді. Ол әлеуметтік топты бірлік деп түсінді. Самнер топтарды «біз-топ», «олар-топ» деп бөлді. Осы әдіс кейін психологияда жиі қолдана бастады. Бірінші типте қарым-катынас тығыз және ынтымақтастық сипат басым, ал екінші топта кикілжің, келіспеушілік, тіпті дұшпандық пиғыл басым деуге болады. Уильям Самнер бірінші топтағы жағдай адам үшін, оның барлық мүдделері мен әрекеттерінің орталығы іспетті көрінеді, яғни бұл этноцентристік принцип. Бұл түсінікті алғаш рет Людвиг Гумплович енгізген, кейін оны Уильям Самнер пайдаланды.

Сонымен әлеуметтік эволюциялык бағыттағы ілімдер социологияға «әлеуметтік сұрыптау», «әлеуметтік эволюция», «әлеуметтік-мәдени бейімделу», «топаралық қарым-қатынас», олардағы «келіспеушілік», «тіршілік үшін күрес» деген ұғымдарды енгізді. Натурализм бағытының ішінде пайда болған ілімдер қатарына нәсілдік-антропологиялық мектеп те жатады. Оның көрнекті өкілдері: Ж.Гобино. Ш.Летурно, Ж.Ляпуж, Х.Чемберлен, О.Аммон.

Нәсілшілдіктің белгілі теоретиктерінің бірі — Хаустон Чемберлен өз жұмыстарын неміс тілінде жазды (кейін ағылшын азаматтығын алды). «XIX ғасырдың негізі» (1899) деген еңбегінде, кейінірек Үшінші рейхтің ұранына айналған ойды айтқан еді. Ол — арийлер үстемдік ететін «Тевтон мәдениетін» кұру идеясы. Чемберленнің тап осы идеясы фашистік Германияның саяси идеясына түп қазық болды. Ресейлік әлеуметтану тарихшысы А.Б.Гоффман нәсілдік-антропологиялық мектепті әлеуметтанудан тыс, тіпті әлемуеттануға қарсы деп айыптады.

Қоршаған табиғи ортаның ықпалын коғамның даму процесінде асыра бағалайтын натурализмдегі бағыттың бірі — географиялық мектеп. Географиялық мектеп коғамның дамуына әсер ететін коршаған табиғи ортаның мынадай географиялық факторларын атайды: ауа райы, ландшафт, су жағалауының ұзындығы, өзен аңғары, флора, фауна, егіннің түсімі, минералдык ресурстар, су ресурстары, тау. Мысалы, тау мен кеңістіктегі шектелу адамдардың бойында ұлтшылдық, ештеңе өзгерткісі келмеу сияқты сезімдерді дамытса,теңізде немесе жазыктағы өмір жаңа кеңістіктерді жаулап алуды мақсат етеді, сондықтан күшті билік қажет. Географиялық мектеп өкілдері: Г.Бокль, К.Риттер, Ф.Ратцель, К.Хаусхофер, Ю.Челлен, Ж.Реклю, П.Видаль.

Ф.Ратцель «мемлекеттің шекарасы», «кеңістігі» мен «орналасуы» ұғымдарының әртүрлі мағынада екенін дәлелдейді. Ұлттардың дамуы және мәдениеті табиғи параметрлерді өзгерту, кеңейтуге мұқтаж болады. Ф.Ратцельдің ғылыми пайымдауларын да фашистік Германия өз саясатын ақтауға пайдаланғанымен, Ратцель ешқашан әсіре ұлтшыл да, нәсілшіл де болған емес.

Фридрих Ратцель ғылымда тағы қандай идеяны қалдырды десек, ол -әрине, диффузия ілімі. Диффузия коғамның дамуы үшін мәдениеттің басқа мәдениет құндылықтарын қабылдауы, сіңдіруі, таратуы дегенді білдіреді, яғни сыртқы фактор аркылы мәдени инновацияларды қабылдау ішкі дамуда пайдалану. Ол даму принципін эволюционизмге қарсы қойды.

Неміс геосаяси ілімінің негізін калаушы Карл Хаусхофер де (1869-1946) географиялық мектеп өкілі. Ал Францияда географиялық мектептің дамуына Ш.Монтескье ілімі ықпал етті. Француз ғалымдары Ж.Реклю мен П.Видаль Жан Элизе Реклю (1830-1963) әлеуметтанулык ойлардың дамуына жалпы географияның әсерін зерттеді. Олар қоғамның дамуына жер бедерінің, жолдардың ықпалын көрсетті.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Әлеуметтану. Екі томдық. Ред. баскарған М.М.Тәжин. Алматы, 2004
• История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю.Н.Давыдов. М., 1997.
• Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.
• Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.: Питер, 2002.