Әлеуметтанудағы психоталдау ілімі

Әлеуметтiк ой тарихында ерекше орны бар iлiм — Зигмунд Фрейд iлiмi. Австриялық дәрiгер және психиатр Зигмунд Фрейд 1856 жылы 6 мамырда Фрайбергте дүниеге келді, 1939 жылы 23 қыркүйекте Лондонның маңындағы Хэмпстедте қайтыс болды. Адамның болмысы мен табиғатын зерттеп, оның қалыптағы күйi мен ауытқуларына талдау жасай отырып, ғылымда жаңа бағытты, яғни психоталдаудың негізін қалады.

Зигмунд Фрейдтiң «Тотем және табу. Алғашқы қауымдық мәдениет пен дiннiң психологиясы» (1913), «Бұқараның психологиясы мен адамилық», «Мендi» талдау» (1921), «Мәдениеттегi мазасыздық» (1926) т.б. танымал еңбектерінде психоталдау iлiмiнiң негiзгi қағидаларын тұжырымдады. Фрейд iлiмi адамның табиғаты мен мәнiн, оның психологиясын, тұлғалық құрылымын, әлеуметтiк ғадетiн түсiндiретiн саналуан iлiмдердiң жиынтығы.

Фрейд адамның әлеуметтiк iс-әрекетiнiң психикалық себептiлiгiне көбiрек көңiл бөле отырып, адам ғадетiнiң мотивтерiн түсiнуге жаңа мүмкiндiктер ашып бердi. Адамның психикалық өмiрi «адам ағзасына табиғаттан тән әртүрлi инстинктерi, құмарлықтар, қажеттiлiктер арқылы анықталады» деген тұжырым жасады.

З.Фрейд адамның iс-әрекетiне биологиялық, яғни табиғи механизмдер басымырақ әсер етедi деген пікірді айтты. Мысалы, биологиялық бiрлiк ретiнде индивидуумның инцест, каннибализм сияқты құмарлықтары адамның әлеуметтік ғадетiне әсер етедi деп есептейдi. Сондай-ақ, адам өзiнiң ата-тегiне тән табиғи сезiмдердi, ниет-тiлектердi санасының қалтарыстарында сақтап, оны қайталап жаңғыртып отырады деген қорытындыға келді.

З. Фрейд іліміне сәйкес адамның қалыптасуында жалпы сипаттағы екi негiзгi инстинкт басты рөл атқарады. Олар: Эрос (жыныстық инстинкт — өмiр сүру және өзiн-өзi сақтау инстинктi) және Танатос (өлiм инстинктi, агрессия, деструкция, бүлдiру, жою инстинктi). Фрейдше, өмiр — осы екi қарама-қарсылықтың күресi мен бiрлiгi. Аталмыш күрес тек индивидтiң ғана емес, қоғамдағы үлкендi-кiшiлi топтардың арасындағы қарым-қатынастар бейнесiн де айқындайды. Айталық, мемлекеттер мен ұлттар тағдыры да, Фрейдтің ойынша, өмір мен өлім арасындағы күреске байланысты.

Зигмунд Фрейд жүйке жүйесiнiң бұзылуынан жан ауруына душар болған пациенттерін зерттеу нәтижесінде «науқастың жыныстық қажеттiлiктері мен адамгершiлiк қағидалары арасындағы қарама-қайшылықтары — ауруының негiзгi себебi» деген ой түйдi. Осы тұрғыдан Фрейд, «адам психикасындағы ауытқуларға — эротикалық көңiл-күйi, тұқым қуалаған осындай көңiл-күймен немесе тiкелей тұқым қуалайтын сезiмдердiң үйлесiмi әсер етедi» деген тұжырым жасады. З.Фрейдше, «жыныстық инстинктiлер жалпыға ортақ психикалық қуатты айқындайды». Ғалым психикалық қуатты «жыныстық қуат» немесе «жыныстық ашкөздiк» деп атап, оны белгілеу үшін «либидо» деген терминдi пайдаланды. Дегенмен Фрейд өз ойын бiр арнаға келтiре алмай, «либидо» ұғымын мағына жағынан саналуан теориялық тұжырымдарда пайдаланды. Зигмунд Фрейд «либидоны» тұлға iс-әрекетiнiң қозғаушы күшi деп түсiне отырып, оның әртүрлi жағдайларда көрiнiс табатынын атап көрсетедi. Мысалы, Зигмунд Фрейд ілімінде мақсатқа қол жеткiзу де, жеткiзе алмау да кейде либидомен түсiндiрiледi.

Сонымен, Фрейдизмнің негiзгi қағидасы — адам болмысы негiзiнен немесе басым жағдайда жыныстық өмiрiне байланысты, яғни адамның басқалар үшін құпия болып табылатын өміріне қанағаттануы немесе қанағаттанбауы тұлғаның құрылымына ықпал етеді.

Фрейд еңбектерінің басым бөлiгi комплекстер (толымсыздық) теориясына арналған. «Комплекс деп адамның денсаулығы мен ғадетiне әсер ететiн, адамның санасынан тыс, белгiлi бiр эмоциялық мазмұнға ие түсiнiктер жиынтығын» айта келе, Фрейд тағы да индивидтiң жыныстық қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мәселесiн әлеуметтiк ғадетiмен байланыстырады. Ол тұлғаның қалыптасу процесіндегі «Эдип комплексi» мен «толымсыздық комплексiне» көбiрек көңiл бөледi.

Зигмунд Фрейд науқастардың көрген түстерiне талдау жасай отырып, «адамның санасында тағы (жабайы) табиғатқа тән анайы қарым-қатынысқа деген құштарлық қалып қояды да, әлеуметтiк өмiрде ар-ұятпен реттелетiн осы жағдайлар жасырынып қалады», — дейдi. Ол «тек ой, арман, қиял түрiнде болып, адамды жүйке ауруына ұшыратуы мүмкiн».

Зигмунд Фрейдтің пікіріне сәйкес тұлғаның қалыптасуына психикалық ғадетке тән тұрақтылық, рахатқа кенелу және нактылық принциптерi әсер етедi. «Тұрақтылықтан» «рахатқа кенелу» туындайды. Фрейд iлiмiнде «рахатқа кенелу» өлiм инстинктiсiне бағынышты және сонымен үйлесе әрекет етедi.

«Рахатқа кенелу» негiзгi принцип болуына қарамастан, оған қарсы принцип бар. Ол — «нақтылық» принципi, яғни әрбiр адам өзiн қоршаған нақты ортадағы талапқа сай болуы тиiс және сол орта талап ететін ережелер, қағидалар мен үлгілерді ұстануы қажет.

Адам табиғатының қарама-қарсылық қағидасы — З. Фрейдтiң тұлға құрылымы iлiмiнде дами түстi. Фрейд «тұлға өзара қайшылықтағы үш саладан, яғни «ол», «мен» және «жоғары меннен» («Идеал-Мен» және «Мен-идеал») тұрады» деп түсiндi.

Фрейдше, тұлғаның құрылымындағы «Ол» — «санасыз, рационалды емес (иррационалды) табиғи реакциялар мен импульстердің жиынтығы». «Ол» -тұлғаның ұйымдаспаған, реттелмеген саласы, рахатқа кенелу принципi арқылы реттеледi және бақыланады.

«Ол» — Эрос пен Танатостың өзара күресiне қуат беруші және тұлғаның әлеуметтiк iс-әрекетiнiң қайнар көзi. «Мен» — «Ол» элементiнен ерекшеленiп, ақыл-парасатқа негiзделетiн, реттелген жүйе. «Мен» — әлеуметтік орта талаптарына иррационалдықты сәйкестендiредi.

«Жоғары Мен» — «Меннiң» негiзiндегi мәдениеттiң өнiмi болып табылады. Ол ар-үят, адамгершiлiк қасиеттер мен ғадеттік ережелерден түрады. «Жоғары Мен» «Мендi» бақылап, оның жоғары элеуметтiк талаптар деңгейiндегi елiктеу үлгiлерiн игеруiне мүмкiндiк бередi.

Зигмунд Фрейд саналуан қоғамдық қауымдастықтар арасынан екi негiзгi типтi — тобыр мен бүқараны ерекше бөлiп көрсетедi. Фрейдше, тобыр — ұйымдаспаған топ, ал бұқара — белгiлi бiр жағдайда ұйымдасқан, ортақ ниетi мен пiкiрi бар топ. Бұқара — өзара жыныстық елiгу бiрiктiрген индивидтер мен сол индивидтердiң ортақ көсемге деген елiгуiнен туған топ.

«Адам мен мәдениет арасындағы келiспеушiлiк невроз тудырады» деп есептеген З.Фрейд, «мәдениет өзiнiң қатаң талаптарымен тұлғаны тығырыққа тығып, оны «ауруға қашып кетуге мәжбүрлейді» дейдi. Шынында, адам өмірде кездесетін күрделі мәселені шешуден қашқақтауы мүмкін. Соның бір әдісі -ауруды сылтаурату немесе «ауруға қашып кету». Жалпы З.Фрейд көзқарастары батыс әлеуметтануына жаңа серпiн әкелдi. Зигмунд Фрейд адамның санасы мен адам өмiр сүрiп отырған әлеуметтiк ортаның рөлiне дұрыс баға бере алмады, бірақ ол әлеуметтануды дамытудың тың көкжиектерiн көрсеттi.