Макс Вебер және оның әлеуметтануы

Әлемдік әлеуметтік ой тарихында ерекше орны бар ғалымдардың бірі — Макс Вебер (1864-1920). Макс Вебер — классикалық әлеуметтанудың көрнекті өкілі. Ол Эрфурт қаласында дүниеге келді. 1882 жылы Гейдельберг университетінің құқық факультетіне түсті. Макс Вебер кұкықпен қатар философия, экономика, тарих, теологияға да қызыққан болатын. 1884 жылы әскерден қайтқаннан кейін Берлин, Геттинген университеттерінде окуын жалғастырды.

Макс Вебер 1889 жылы Берлинде «Орта ғасырлардағы сауда қоғамдарының тарихы» деген тақырыпта диссертация қорғады. Ал екі жылдан кейін ол «Римнің аграрлық тарихы және оның мемлекеттік және жеке құқық үшін маңызы» деген тақырыпта екінші диссертациясын қорғады. Осыдан кейін Макс Вебер Берлин, Фрайбург, Гейдельберг университеттерінде қызмет атқарды.

1904 жылдан бастап Макс Вебер Вернер Зомбартпен бірге шығарған «Әлеуметтік ғылым және әлеуметтік саясат мұрағаты» әлеуметтанулық журналының редакторы болды. Журналдағы қызмет Макс Вебер шығармашылығында ерекше орын алды. Осы журналда оның дін әлеуметтануы бойынша жазған біраз еңбектерімен катар атақты «Протестанттық этика және капитализм рухы» деген еңбегі де жарық көрді. Макс Вебер өз еңбектерінде марксизмге қарсы көзқарастарын білдіреді. Дегенде Макс Вебердің Карл Маркс көзқарастарымен ортақ тұстары да баршылық.

1907 жылы мұрагерлікке ие болған М.Вебер тек ғылыммен айналысуға ден койды. 1913 жылы ғалымның «Ұғыну әлеуметтануының кейбір категориялары туралы» деген еңбегі жарық көрді. Ал 1909 жылы ғалым өзінің «Шаруашылық және қоғам» деген негізгі еңбегін жазуды бастады. Осы іргелі еңбегі автор дүниеден өткеннен кейін 1923 жылы жарық көрді. Мұраны ғалымның зайыбы баспаға дайындаған.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Макс Вебер Гейдельберг қаласындағы әскери госпиталдарды басқарды және бірнеше еуропалық елдердің астаналарында ресми миссияны жүзеге асырады. Осы кезеңде М.Вебер «Әлемдік діндердің шаруашылық этикасы» және «Дін социологиясы» (1916) деген еңбектерінің бірнеше тарауын жазады.

Экономикалық әлеуметтану, дін әлеуметтануы, әлеуметтік мобилдік ілімінің маңызды қағидаларымен катар М.Вебердің рационалдық туралы ілімі нарықтық қарым-қатынастар кезеңiнiң қалыптасуындағы әлеуметтiк іс-әрекеттің (ғадеттiң) өзгерiсi мен табиғатына ғылыми талдау болып табылады.

Макс Вебердің алғашқы еңбектерінің тұтастай аграрлық мәселеге арналуы — ХІХ ғасырдың 90-жылдары қалыптасқан жағдайға байланысты болды. Ол Германиядағы либералдық ағымның жаңа саяси платформасын жасауға ұмтылды. Макс Вебер ілімінің қыр-сырына қанық болу үшін ХІХ ғасырдағы қоғамдық ғылымдағы үстем болған бағыттардың ара қатынасын білген артық болмайды. Белгілі француз тарихшысы, әлеуметтанушы Раймон Арон айтқандай, «Веберді түсіну үшін неміс тарихын, неміс болмысын білген жөн».

Макс Вебер зерттеулерінде мәдениеттің рөлі ерекше көрініс тапты. Ғалым психологизмді жақтамады. Вебер ілімінде ерекше орын алатын рационалдық, мәдени құндылықтардың экономикаға әсері жөніндегі ойлары -мәдениет пен экономика арақатынасының жалпы шаруашылық дамуға ықпалын жүйелендіруді мүмкін етті.

Макс Вебердің «мінсіз типтер» туралы iлiмi, басқаша айтқанда, «ұғыну әлеуметтануы» — қоғамға идеалистiк көзқарастың айқын көрiнiсi. Вебер әлеуметтануы қоғамдық ғылымдардың ерекше әдісі ретінде «ұғынуға» жүгінеді. Оның пікірінше, әлеуметтік өмірдің кез-келген түрі — біз өзіміз оған тән деп есептейтін субъективті мәнге ие. Олай болса, осы субъективті мәнді зерттеудің әдісі — «ұғыну», яғни зерттеу пәнін — зерттеушінің «сезінуі». Бұл -субъективті процесс.

Веберше, мінсіз типтер тарихи және әлеуметтанулық деп бөлінеді. Әлеуметтанулық ұғыну тек индивидтердің әрекеттері және ғадетімен шектеледі. Әрекет — индивидті түсінуге мүмкіндік береді. Макс Вебер түсіндірілетін іс-әрекеттің (ғадеттің) бар екенін көрсететін басты ерекшеліктердің үшеуін көрсетті. Олар: біріншіден, әрекет етуші тұлға өзінің субъективті тұрғыда мәнді мүмкін әрекетін басца адамдардыц гадетімен сәйкестендіреді; екіншіден, оның осы әрекеті мәнді ғадетпен айқындалған; үшіншіден, осы мүмкін мәніне сәйкес түсінікті ұғындырады. Осы тұрғыда зерттеулер әлеуметтік іс-әрекет (ғадет)туралы, оның тарихи тұрғыда өзгерістеріне талдау жасау арқылы әлеуметтік іс-әрекеттің (ғадеттің) өзгерісі сараланды. Макс Вебер әлеуметтік іс-әрекеттің (ғадеттің) негізгі тарихи түрлерін көрсетіп берді.

1. Аффективті іс-әрекет (ғадет) — индивидтің табиғи, жыныстық табиғатына жақын, санадан тыс іс-әрекет.
2. Дәстүрлі іс-әрекет (ғадет) — топтағы қарым-қатынастар, салт-сана, дәстүр арқылы реттеледі.
3. Рационалдық іс-әрекет (ғадет). Ғадеттің бұл түрін Макс Вебер екіге бөліп көрсетті: құндылықты-рационалдық, мақсатты-рационалдық. Әлеуметтік ғадеттің дәстүрлі түрі дәстүрлі қоғамға тән болса, рационалдық ғадет нарықтық қарым-қатынастар кезеңіне тән. Олай болса, шаруашылық қарым-қатынасы әлеуметтік мәдениеттің даму деңгейіне сәйкес келіп отырады.

«Рационалдық Еуропаны индустриялыққа алып келді» деп есептеген Вебер, капиталистік қоғамның негізгі критерийі — «қалыпты рационалдық» деп түсінді. Қалыпты рационалдық — нақты бірдеңеге бағытталмаған, сонымен қатар бэрін қамтымайтын жағдай. Оның материалдық рационалдықтан айырмашылығы — белгілі бір мақсатқа немесе пайда алуға көзделмегендігі.

Макс Вебердің Маркстың идеясын толық қабылдамауының бір себебі -мақсатты-рационалдық эрекет адамдарды ынтымақтастыққа бастайды және жекеменшік мүлкі жоқ жіктердің саны көбейеді деген тұжырым жасауы болатын.

Әрекеттің мәнін түсіну дегеніміз — әрекет етуші индивидті түсіну — оның ісінің мәнін түсіну. Макс Вебер әлеуметтік іс-әрекетті (ғадетті) талдау барысында екі әдісті пайдалану керек деп санайды. Олар:

• Сыртқы ғадеттік акцияларды объективті белгілеріне ғылыми бақылау. Мысалы, адамның ашу-ызасының оның бет-әлпетінен байқалуы;
• себеп-салдарлық талдау әлеуметтік іс-әрекеттің (ғадеттің) мәнін түсіну үшін мәселеге тереңдей түсуге мүмкіндік береді. Іс-әрекет субъектісінің мотивтері, мақсаты,мүдделеріне көңіл бөлу жан-жақты талдауға, философиялық пайымдауға жетелейді.

«Іс-әрекет басқа адамға немесе басқа адамдардың іс-әрекеті мен мәні жағынан қатысты болса, үйлесіп жатырса ғана әлеуметтік іс-әрекетке айналады» дейді ғалым. Макс Вебер «2леуметтану ғылымының мақсаты -әлеуметтік іс-әрекеттің себеп-салдары мәнін түсіндіру. Ол — ұғыну әлеуметтануы болуы тиіс, себебі адамдардың іс-әрекеті мәнді, яғни, адам белгілі іс-әрекетке элеуметтік мазмүн береді»,- деп тұжырым жасады. Веберше, әлеуметтік іс-әрекеттің құрылымы екі нәрседен тұрады:

• индивидтің субъективті мотивациясы, себебі субъективті мотивациясыз әрекет жүзеге аспайды.
• басқаларға бағытталу немесе (Макс Вебер оны «күту» деп белгілейді) немесе «аттитюд».

Әлеуметтік шындықтың мәнін ашып көрсетудің әдісі — ұғыну болады екен, бірақ Вебер ұғынудың рационалды сипатын баса айтады, осыдан «ұғынуды» әлеуметтік құбылыс немесе мәтінді «қабылдауынан» гөрі жүйелі де дәл зерттеу десе де болады.

«Ұғынудың» рационалдылығы әлеуметтіктің рационалдығына ғана сәйкес келеді, ал әлеуметтік іс-әрекеттер белгілі бір дәуірдің қоғамдық мүддесінің мәнін немесе мінсіз типтерді білдіреді. Осылайша, әлеуметтануды «адамдардың әлеуметтік іс-әрекеттерін жүзеге асыратын мінсіз типтер ғылымына» (мінсіз үлгілер, жобалар) айналдыруы — Вебердің әлеуметтануға қосқан үлесі десе де болады.

Ұғыну «мінсіз типтермен» тығыз байланысты. «Мінсіз тип» -пайымдалған конструкция, ерекше теориялық схема, ол эмпириялық нақтылықтан алынбайды. «Мінсіз тип» күнделікті өмірде кездеспейді. Ол тек ғылыми таным мен ұғыну үшін керек. «Мінсіз типтер» — зерттеліп отырған әлеуметтік құбылыстың негізгі белгілерін бөліп көрсетуге мүмкіндік беретін жасанды түсінік. «Мінсіз тип» абстрактілі теориялық ұғымдардағы әлеуметтік тарихтың нақты көрінісінен келіп шығады. Мысалы, мінсіз типтік әскери шайқастың нақты шайқасқа тән негізгі белгілері болуы керек немесе мінсіз тип тым жалпы сипатта немесе тым жеке сипатта болмауы тиіс. Айталық, діннің жалпы тарихы немесе жеке діни тәжірибе. «Мінсіз тип» осы екеуінің ортасындағы аралық құбылыс болуы мүмкін. Дінде жеке бағыттар кальвинизм, баптизм, шиизм, суннизм т.б. нақты құбылысқа тән негіздің айқын көрініс табуы.

Вебердің пікірінше, «мінсіз тип» ұлғайған сайын, оның эвристикалық құндылығы жоғарылайды да нақты тарихи құбылысқа айналады. Бұл түсінік -динамикалық сипатта, ол — қатып-семіп қалған ұғым емес. Қоғам мен оны зерттеушілер үнемі өзгеріп тұрады, сондықтан жаңа типологияларды дамыту керек. Сонымен «мінсіз тип» — ғалым-социологтың ойлау қызметінің жемісі болып табылатын теориялық құрылым. Ол — бейне-схемасы эмпириялық зерттеудің нақты материалын жүйелеу және реттеу әдісі, ерекше дәнекерлеуші ұғым. Айталық, «капитализм», «қала», «экономикалық адам» т.б.

Осы «мінсіз тип» тұрғысынан Макс Вебер «билікті» қарастырады. Мысалы, «билік құру» дегенді Вебер — «өзара күтулер» деп түсінеді, яғни бұйрық берушінің өзі берген бұйрықтардың орындалуын және оған бағынуды күтуі; ал бағынушылардың бұйрықтарды өздері ойлағандай болуын күтеді. Осының негізінде Макс Вебер биліктің «легитимділігі», яғни «оны бағыныштылардың мойындауы» деген тұжырымның дұрыс екендігіне көз жеткізеді. Макс Вебер легитимді биліктің үш түрін бағынудың негізгі үш мотивтеріне сәйкес дейді. Бірінші мотив — бағыныштылардың мүддесі, яғни мақсатты-рационалдық. Бұл — АҚШ, Англия сияқты елдердегі биліктің мазмұнын айқындайды. Осы жерде адамдар бір кісіге бағынбайды, заңға бағынады. Жария, ашық биліктің ең таза түрі — бюрократия.

Легитимді биліктің екінші типі — заңдылыққа ғана емес, сондай-ақ биліктің қасиеттілігіне сену. Бұл типтің таза түрі — патриархаттық. Биліктің үшінші типі — мотивтің аффективті түріне, яғни харизмаға негізделген.

Макс Вебер айналысқан мәселелердің арасындағы маңыздыларының бірі — әлеуметтік құрылым мен әлеуметтік стратификация. Макс Вебер ұсынған әлеуметтік стратификация ілімінің жалпы әлеуметтану ғылымының дамуында маңызды орны бар. Вебер «әлеуметтік мәртебе», «тап», «топ», «билік», «бюрократия» ұғымдарына талдау жасады.

Макс Вебер бюрократияның әлеуметтік рөлін, оның позитивті жағын көрсетті. Жалпы бюрократияның негативті рөлі туралы көбірек айтылады. Ал «бюрократияның позитивтілігі неде?» дегенге Вебер «заңды орындау -міндетті, орындамау анархияға алып келеді, сондықтан да бюрократия қажет» деп жауап береді.

Макс Вебердің ғылыми шығармашылығындағы ерекше орын алатын — дін әлеуметтануы. Вебердің атақты жұмыстары «Протестанттық этика және капитализм рухы», «Әлемдік діндердің шаруашылық этикасы» және «Дін әлеуметтануы» осы саладағы іргелі зерттеулер болып табылады. Әсіресе Веберді қызықтырған мәселе — діннің шаруашылыққа ықпалы.

Діни этикадағы «топан суда» немесе ақырзаманда жанды құтқарудың нұсқаларын зерттеген ғалым сараптама жасау арқылы діни ұстанымдардың екі жолмен жүзеге асатынын байқады: бірі — өз күші арқылы (буддизм); екіншісінде — делдал көмекші арқылы. Біріншісіндегі әдістер — әлеуметтік ықпал, рәсімдер болса, ал екіншісінде — дін, сенім арқылы. Барлық діндерде құтқару жолдары ортақ екен, олар — этика, мистикалық түсіністік.

Макс Вебердің әлеуметтанулық ілімге қосқан үлесі — өлшеусіз. Неміс ойшылының әлеуметтік әрекет теориясы, әлеуметтік стратификация, дін мен шаруашылық мәдениеттің өзарақпалы жөніндегі ойлары, саяси әлеуметтанулық көзқарастары оны парадигмаға айналдырды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Әлеуметтану. Екі томдық. Редакциясын басқарған М.М.Тәжин. Алматы, 2004
• Вебер М. Протестанттық этика және капитализм рухы // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы,«Жазушы», 2006, том 3, 61-168 беттер
• Вебер М. Әлеуметтік-ғылыми және әлеуметтік және әлеуметтік-саяси танымның «объективтілігі» // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 168-241 беттер
• Вебер М. Түсіне білетін әлеуметтанудың кейбір категориялары туралы //Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы,«Жазушы», 2006, том 3, 241-293 беттер
• Вебер М. Әлеуметтанушылық және экономикалық ғылымдардағы «Бағалаудан бостандықтың» мағынасы / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 293 — 349 беттер
• Вебер М. Негізгі әлеуметтанушылық ұғымдар / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 349-392 беттер
• Вебер М. Саясат бейімділік әрі кәсіп ретінде // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 392 — 454 беттер
• Вебер М. Ғылым бейімділік әрі кәсіп ретінде / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 3, 454-беттер
• Ионин Л.Г. Понимающая социология: историко-критический анализ.- М.,1984.