Ғұн мемлекетiнiң құрылымы
Ғұн мемлекетiнiң басында шаньюй тұрған, оның аудармасы “ұлылар ұлығы” (II, 46-б). Оның бодандарына қарсы қойылған хан еместiгi атынан-ақ көрiнiп тұр, ол басқа да тең құқылы жиырма т рт рубасы арасындағы бiрiншiсi. Шаньюйдiң билiгi — кiметi мол болған, бiрақ шексiз емес-тi. Оның билiгiн ру ақсүйектерi — рубасылары шектеп отырған, олардың әрқайсысының қол астында жалпы саны 2 мыңнан 10 мыңға дейiн қарулы салт атты сарбаздары болған (әрине, шартты түрде). Әуелде шаньюй сайланатын сияқты көрiнедi (бәлкiм, қытайлар сол себептi де Мөдеге дейiнгi мұрагерлiк жоралғысын анықтау iсiнде қиналған шығар).
Кейiнiрек, жүре келе, сайлау iздерi таққа отырғызу рәсiмдерiнде де (“қойған”), сол сияқты, сирек те болса (102 ж. “оның ұлы тым жас болғандықтан да ғұндар оның кiшi ағасын шаньюй етiп қойды…”( II,71-б.), сайлану фактiлерiнде сақталып отырған; мұндай жайттар жаңа шаньюйдi сайлау үшiн 85 және 60-жылдары князьдер жиналысы шақырылған кезде де қайталанған (II, 84-б.). Бiрақ сайлау институтының шартты ғана мәнi бар едi. Тақты мұра етiп қалдыру тым кейiнiрек әдетке айналды. Шаньюй тақты баласына жиi-жиi тапсырып отырса да, кiметтi берудiң басты түрi — сиет қалдыру болған. Менiңше, бiз бұл арада бұрынғы әдет-ғұрыптың бiрте-бiрте өзгерiп кеткенiн байқаймыз, мұның мәнiсi — сайлаулар емiн-еркiн тпей, бiртiндеп марқұм болған шаньюйдiң талабын жай ғана мақұлдай салу рәсiмiне айналды деген с з едi. Әскери және дипломатиялық қызметтерiне қоса, дiни-ғибадат мiндеттерi де шаньюйдiң мойнында болатын: жылма-жыл құрбандық шалынатын ғимарат шаньюй қосыны қасында болды және оның з басы күн сайын екi мәрте күн мен айға ресми түрде табынатын.
Мөденiң дәуiрiнде ғұндардың тектi үш руы болған: Қоян, Лан мен Сюйбу (II, 49-б.). Қоянның түрiк с өзі екенi бесенеден белгiлi; Сюйбу да — “өлке” деген түрiк сөзі; Лань — қытай с өзі, “орхидеяны” бiлдiредi. Ежелгi заманда ол қытайлардың ұлттық гүлi болған (76, 29-4-бб.). Осынау үш рудың үйлесуiнен ғұндардың шыққан тегiнiң iөзін айырып бiлуге болады: Шун Вэйден — Ланьдар шыққан, ал Қоян мен Сюйбу баяғы заман хуларының ұрпақтары. Қытайлар қоян руының бастаушысын князь (гун) демей, ван деп атаған, бұл осы рудың м лшерiн шаньюйдiң туысқандарынан жоғары қойғандық. Шаньюйлер шыққан ру Си Луюань-ди деп аталған (94, S 57; 112, S 53). Жоғарыда көрсетiлген әулеттер кiметтi Бөлiп билеген, йткенi шаньюй әйелдердi аталған рулардан алған, ал мемлекеттегi жоғары шендер мұра етiлiп қалдырылған, яғни тек атақты кiсiлер меншiгiнде болған, мәселен, мемлекеттiк сот тек Сюйбу руынан ғана тағайындалған.