Отан тарихы және ғылым тағдыры

Тәуелсiздiк пен мемлекеттiлiктiң бiр де болса бiрегей нышаны – төл тарихтың бары мен жоғын бұрмалаусыз, боямасыз, тек ақиқат биiгiнен зерделеу. Мұндай талаптың тарихты түзушi ғылымға да, сұранысты туындатушы тәуелсiздiк пен мемлекеттiлiкке де бiрдей қатысы бар. Өткеннiң тәжiрибесi мен тағылымы қаншалықты әдiл зерттелсе њәм насихатталса, тарихи санасы оң қалыптасқан халық бүгiнгi үдерiстiң соншалықты белсендi әрi өскелең субъектiсi бола алады екен.

Демек, тарихи сананың кемелдiгi болашаққа берiлген кепiлдiк, ал әлжуаздығы ұлттық қауiпсiздiкке төнген қатермен пара-пар. Тәуелсiз Қазақстан ырғақты да тұрақты даму үстiндегi ел. Ал ғылым саласындағы өзгерiстер – мемлекеттiк саясат пен басқару, адам капиталы, қаржыландыру мен заңнамалық бекемдеу, материалдық-техникалық жабдықтау – эволюциялық сипаттан гөрi революциялық сiлкiнiстерге көп ұқсас. Ғылыми ақыл-ойдың кенiшiндей Ұлттық ғылым академиясына қоғамдық бiрлестiк мәртебесiн бергеннiң өзi неге тұрады. Тарих ғылымы үшiн де азаттық алғаннан бергi дәуiрдiң бергенi, болмысбiтiмi, орны мен маңызы айрықша әрi бұрынғыдан мүлде бөлек. Жањанданудың, тәуелсiздiктiң, шығармашылық еркiндiктiң артықшылықтары мен жасампаз әлеуетiне сүйенген ғалымдар қысқа мерзiмде тоталитарлық ойлау және жазу дағдысы аясынан шығып қана қоймай, өткеннiң тағылымы мен тәжiрибесiн ғылыми танудың әлемдiк озық үлгiлерiне сай еңбек етуге қабiлеттi екенiн дәйектедi. Бұл орайда зерттеушiлердiң қиялы мен қаламына қанат бiтiрген бiрнеше iшкi және сыртқы факторды баса көрсеткен ләзiм. Сыртқы фактордың маңдайалдысы Кеңестер Одағының ыдырауымен шекарадағы темiр тор ысырылып, Қазақстан әлемнiң, әлем Қазақстанның интеллектуалдық әлеуетiмен кешендi, таптықидеологиялық жiктелусiз танысу мүмкiндiгiнiң ашылуы.

Бұл орайда Қазақстан Республикасының БҰҰға мүшелiкке қабылданғанының мәнi ерекше. Шешiм 1992 жылғы 2 наурызда дауыс берусiз, бiрауыздан мақұлдау негiзiнде қабылданды. Мәжiлiсте сөз сөйлеген Қазақстанның өкiлеттi өкiлi ұлттар қоғамдастығына мүше барлық мемлекеттерге осы шешiм үшiн ризашылық бiлдiрдi. Республика Ұйым Жарғысы бойынша өзiне қабылдаған мiндеттемелердi мүлтiксiз орындайтыны және оның мақсаттары мен принциптерiне сәйкес Бiрiккен Ұлттар Ұйымының қызметiне лайықты үлес қосу үшiн бар мүмкiндiктi жасайтыны мәлiмделдi. Мәжiлiстен кейiн БҰҰ штаб пәтерiнiң алдында Қазақстанның туын көтерудiң салтанатты рәсiмi болды. Осы жылғы 25 қарашада беделдi халықаралық ұйым ЮНЕСКО-ның бас директоры Федерико Майорға Абайдың туғанына 150 жыл толуын ЮНЕСКО шеңберiнде тойлау мәселесiне байланысты Қазақстан Президентi Н. Назарбаевтың жеке хаты табыс етiлдi. Федерико Майор Абайдың 150 жылдық мерейтойына тiкелей қолдау көрсететiнiне сендiрдi. Бұл мәселенiң Елбасының тiкелей араласуымен ғана шешiлетiн жөнi де бар едi: ЮНЕСКО тәртiбi бойынша әлемдiк ауқымды ұлы тұлғалардың тек ғасырлық мүшел тойлары ғана аталып өтедi. Ереже талаптарының тiлiмен айтсақ, «датаның кемiнде екi нөлмен бiтуi», мысалы, 100, 200, 500, 1000 деген сияқты болып келуi шарт. 1993 жылдың мамырында Қазақстан БҰҰ-ның Бiлiм, ғылым және мәдениет мәселелерi жөнiндегi ЮНЕСКО құрамына 164-шi мемлекет болып кiрдi. Маңызды сыртқы фактор қатарына тарихшы ғалымдарымыздың Еуропа мен Америкадағы, Азия мен Африкадағы конференцияларға, конгрестерге, симпозиумдарға, тағы басқа форумдарға еркiн әрi белсендi қатыса бастауын жатқызсақ болады. Шетелдiк әрiптестер де Қазақстанға көптеп келетiн күн туды. Кiтаптармен, идеялармен, жұмыс тәжiрибелерiмен алмасу, бiрлескен ғылыми жобаларды жүзеге асыру – бәрi Отандық тарих ғылымын кешендi байытқаны күмәнсiз. Дегенмен, Қазақстанның тарих ғылымын, халықтың тарихи ой-санасын сапалы жаңа белеске көтерген фактор елдiң iшiнде пiсiп-жетiлдi. Тарих ғылымындағы iлгерiлеу мен iзденiстiң өрлеуiне президенттiк фактор соны серпiн бердi. Әңгiме Қазақстан Республикасының Президентi Н. Назарбаевтың ұлт тарихына ерекше iлтипаты туралы болып отыр. Ол қашанда тарих тағылымын алға тарта сөйлеудi дәстүрге айналдырған. Тәуелсiздiгiмiз жарияланған күннiң ертеңiнде: «Тарих көшi ұзақ. Асықсақ та аптықпайық. Қазақстанның көп ұлтты халқының жұлдызы жоғары болатынына, туған елiмiзде дәулеттi де сәулеттi өмiр орнайтынына кәмiл сенемiн. Сенiмнен айырылмайық, бауырларым!» – деген едi.

Елбасының Жарлығымен 1997 жыл саяси қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу жылы деп жарияланса, 1998 жыл ұлт тарихы жылы деп жарияланғаны белгiлi. Мұның сыртында Президент қаламынан туған «Тарих толқынында», «Ғасырлар тоғысында», «Еуразия жүрегiнде», «Қазақстан жолы» кiтаптары халықтың тарихи санасын қалыптастыруға игi әсер еттi әрi тарихи зерттеулердiң заманауи методологиясын түзуге септестi. Бұларда қатпары қалың деректердi талдаудың, пiкiр алуандағын сыйлаудың, ұлт тарихы мен руханиятын дәуiрлеудiң, әлем тарихы мен отан тарихындағы ықпалдастықты таразылаудың, астаналар мен идеялардың тарихтағы орнын бағалаудың инновациялық тұжырымдары бар. Тұтастай алғанда, Елбасы еңбектерiне тән дәстүр, жаңашылдық, методология деңгейiне көтерiлу – бүгiнгi тарихшы ғалымдар алдында тұрған мiндеттердiң өзекжардысы.

Президенттiк фактордың мейлiнше жарқырай көрiнген саласы – «Мәдени мұра» мемлекеттiк бағдарламасы. 2004-2011 жылдар аралығында жүзеге асқан осынау бағдарламаның тарих ғылымына салған олжасы ұлан-ғайыр. Ежелгi дәуiрден ХХI ғасыр басына дейiнгi тарихи үдерiстi бедерлеген деректер, жәдiгерлер, құнды ақпараттар дүниенiң төрт бұрышынан ағылды. Зерттеушiлердiң әлеуметтiк-кәсiби есеюi көз алдымызда жүрiп жатты. Бес ғасырдан астам тарихы бар Қазақ мемлекетiнiң шежiресiнде бұрын-соңды мұндай ауқымды, нәтижелi, мақсатты рухани-практикалық және ғылымитанымдық iзденiс орын алмағаны күмәнсiз ақиқат. «Мәдени мұра» мемлекеттiк бағдарламасының жүзеге асуы – тәуелсiз Қазақстанның ұрпақтан ұрпаққа жалғасар мақтанышы. ЮНЕСКО тарапынан да бұл дүниеде сирек кездесетiн жоба, басқа елдерге де өнеге болатын құжат деп белгiлендi. Ең бастысы – азаттықтың жасампаз әлеуетi шексiз екенi тағы бiр қырынан көрiндi. «Мәдени мұраның» өзектiлiгi жайлы Н.Ә. Назарбаев: «Бiз келер ұрпақтармыз ұдайы жалғастыруға тиiстi ұлы iстi бастап бердiк. Алыс жол алғашқы адымнан. Ол тоқтамайды да», дедi. Әлемдiк және отандық тарихтың сабақтарын тереңнен толғаудың тамаша үлгiсi – Елбасымыздың «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттiң жаңа саяси бағыты» Жолдауы. Жолдаудағы үш тараудың алғашқы екеуi: «Қалыптасқан Қазақстан» және «ХХI ғасырдың он жањандық сын-қатерi», ондағы пайымдар мен тұжырымдар толығымен тарихқа сүйенгенiн көремiз. Соңғы 15, 20, 60, 100, 150, 300 жылда орын алған өзгерiстер мен қайшылықтарды алға тарта отырып, Президентiмiз Қазақстанда шешiлуге тиiстi мiндеттер парадигмасын талдайды. «Қазақстан-2050» Стратегиясын жүзеге асыруда қазақ халқына айрықша жауапкершiлiк жүктелетiнiн былайша түйiндейдi: «Тағылымы мол тарихымызбен, ұлы бабалардың ұлағатты өмiрiнен алар тәлiмiмiзбен бiз алдағы асулардан алқынбай асамыз». Қазақстан тарихын зерттеуге ықпалдасқан келесi фактор – ұйымдастыру факторы. Оның екi құрамдас бөлiгiн айрықша атап өтуге болады: бiрi – жаңадан ғылыми-зерттеу институттарының (Ә. Марғұлан атындағы Археология институты, Р. Сүлейменов атындағы Шығыстану институты, Мемлекет тарихы институты), факультеттер мен мамандықтардың ашылуы.

Мәселен, 1992 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттiк университетiндегi тарих факультетiнiң құрамында халықаралық қатынастар бөлiмшесi ашылғанда «Егемендi Қазақстан»: «Жаңа бөлiмшенiң беделi жоғары. Мұнда түсуге ниет бiлдiргендердiң көп болуы таңқаларлық емес. Бiрақ таңдау қатаң түрде жүргiзiледi. Оған түсетiндерге шет тiлi мен қоғамдық пәндердi терең бiлу талабы қойылған. Әзiрге қабылдау онша көп емес. Алайда, сiрә, белгiлi бiр уақыттан кейiн бөлiмше негiзiнде халықаралық қатынастар институтын құру туралы мәселе де қойылуы мүмкiн», деп жазған екен.

Екiншiсi – Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты қабырғасында даярланып, 1995 жылы қабылданған халықтың тарихи санасын қалыптастыру тұжырымдамасы, 2000-жылдар басында дүниеге келген Қазақстан тарихшыларының қауымдастығы, 2011 жылы 16 қыркүйекте шақырылған Қазақстан тарихшыларының бiрiншi Конгресi. ҚР Жоғарғы Кеңесiнiң 90-шы жылдар басында құрылған арнайы комиссиясы күштеп ұжымдастыру мен ашаршылық жайлы көлемдi зерттеу жүргiзiп, ұйымдастыру факторына өз үлесiн қосқанын бекерлеуге болмайды. Сол тұста мәселенiң қаншалықты күрделi болғанын академик М. Қозыбаевтың тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасын талқылаған Президент жанындағы мемлекеттiк саясат комиссиясында айтқан мына сөздерiнен байқау қиын емес: «Тәуелсiздiк алған сәтте халықтың рухы жоғары болуы керек. Халық өзiнiң әлемдiк өркениеттегi орнын бiлу керек. Бұзылған халық санасына жаңа сипат беру керек. Жаңа буынның санасын, тарихи сапасын қалыптастыру керек. Тәуелсiз елдiң мүддесiн әлемдiк қорғау үшiн өткендi бiлiп, бүгiнгiнi талдап, болашақты болжау керек. Бiр сөзбен айтсам: тарихи сананы қалыптастыру өмiр мүддесiнен, тәуелсiз мемлекет мүддесiнен туындайды». 2011 жылы құрылған «Тарихшылардың ұлттық конгресi» қоғамдық бiрлестiгi де осынау үдерiстен тыс қалмайтынын көрсетiп отыр.

Қазiргi ұйымдастыру факторының, яғни ғылымға мемлекеттiк басшылықтың табиғаты кеңестiк жылдардағы «дерттен» – саяси-идеологиялық өктемдiктен, ғылыми ұжымның iшкi iстерiне өрескел араласудан, әкiмшiлiк ресурстарды жойдасыз қолданудан – ада екенiн айтқан жөн. Отандық тарих ғылымының әлеуетiн арттыруда, қоғамға ықпалын еселеуде адам факторының алар орны зор. Азаттықтың 20 жылы iшiнде тарихшы ғалымдардың айтулы шоғыры республикамыздың барлық өңiрiнде қалыптасты. 200-ге жуық iзденушi түрлi мамандық бойынша тарих ғылымдарының докторы, 1000-ға тарта адам тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесiн алуға диссертациялар қорғады. Кезiнде ғылым докторын облыс орталықтарындағы ЖОО-дан көру қиын болатын. Бүгiнгi ахуал көш iлгерi.

Бұған диссертациялық кеңестер жүйесiнiң кеңейгенi де оң ықпал еткенi рас. Кеңестiк жылдарда мұндай мүмкiншiлiк Алматы қаласында ғана бар едi. 1992 жылы қазақстандық жоғары аттестациялық комиссия құрылумен диссертациялық кеңестер Астана, Қостанай, Орал, Семей, 7скемен, Қарағанды қалаларында ұйымдастырылып, жыл сайын орта есеппен 50-60 iзденушi тарих салалары бойынша ғылыми атақ ала бастады. КОКП билеген Қазақстанда тарихи зерттеулердiң басым бөлiгi (80-90%) партия тарихына, кеңестiк дәуiр тақырыптарына арналатын. Кадрлық, қаржылық басымдық соларға берiлетiн. Азаттық арқасында саяси-идеологиялық ахуал да, саясат та түбегейлi өзгерiп, археология мен этнографиядан, тарихнама мен деректанудан, халықаралық қатынастар мен сыртқы саясаттан, шығыстану мен жалпы тарихтан, ғылым мен техника, мәдениет пен өнер, әскери тарихтан жазары да, айтары да мол ғалымдар, жас iзденушiлер қатары өстi. Әрине, отандық тарих ғылымының жаңа мазмұн мен тұрпатта есеюi қиындықсыз, жаңсақ басусыз бола қалған жоқ. Кезiнде К.Маркс пен Ф.Энгельс коммунизмдi Еуропаны кезiп жүрген елес деп сипаттаған едi.

Рас екен. Жаңа дәуiрдегi және кеңестiк жылдардағы Қазақстан тарихын зерттеген тарихшылардың бiрнеше буыны сол «елестiң» теориясы мен практикасын дәйектеуге жегiлiп, өздерiн бекерге әуреге салғанын, қоғамдық сананы аз шатастырмағанын өкiнiштi болса да мойындауымыз керек. Ақиқаттың бет-пердесiн басқаша ашуға жол салған Ә.Марғұлан, Е.Бекмаханов, О. Ысмағұлов, В.П. Юдин сынды ғалымдардың тағдыры қылыштың жүзiнде қылпылдады: сотталды, жұмыстан қуылды, кiтаптары өртелдi, аяусыз сыналды. Оңай көрiнгенмен, ондаған жылдар бойы елес қуған ресми тарих ғылымының теориялық-методологиялық ұстанымдары бой бермей, ұлттық бояуы қанық, танымдық қарымы жоғары, әлемдiк озық ақыл-ой әрекетiмен үйлесiмдi зерттеу әдiс-тәсiлдерiмен арпалысуы ұзаққа созылды. Бұл пролетариат көсемдерiнiң ескерткiштерiн тұғырдан тайдырудан, маңдайшадағы жазуларды ауыстырудан, ономастиканы модернизациялаудан әлдеқайда ауыр үдерiс екен.

Нарықтық экономикаға көшу, мемлекеттiк басқарудың жаңа моделiн түзу, әлеуметтiк сала мен адам капиталын заманауи талапқа икемдеу – бәрi өтпелi кезең қиыншылықтарымен күрделенiп, тарих ғылымының iлгерiлеуiне бөгесiн жасады. Ғылым докторының (кандидатының) дипломын алумен ел таныған ғалымға айналамын деп ұққан адамдар тобы пайда болды. Олар мемлекеттiк қызметшiлер қатарынан да, ЖОО оқытушылары арасынан да шықты. Бұлар әдетте таптаурын тақырыпқа диссертация жазатын немесе бөтеннiң жұмысын көшiрумен қорғауға шығатын. Адам қызметiнiң ерекше саласы – ғылымдағы кереғарлыққа алдымен жауаптылар – атақ-дәрежесi биiк ғылыми интеллигенция өкiлдерi, дәлiрек айтсақ, диссертациялық кеңестер төрағалары мен ықпалды мүшелерi. Ғылымның диалектикасы мен автономиясына жат берекесiздiк бекер кетпедi. Шығармашылық әлеуетi мардымсыз, кездейсоқ iзденушiлердiң ғылымға енiп кетуiнен нәрсiз, өресiз диссертациялар, кiтаптар туындап, қоғамдық пiкiрде ғалымдардың беделi түстi. Ғалымдардың бiрнеше буыны айналымға енгiзген деректердi игерместен, тiптi iргелi зерттеулер мен соңғы жарияланымдарды оқымастан Шыңғыс ханның қазақ болғанын, Абылайдың хан атағына лайық еместiгiн, Ұлы Отан соғысы Қазақстан тарихына енбеуi керектiгiн «дәлелдеген зерттеу» жазғандар бар. К. Ақышев, Р. Сүлейменов, Д. Дулатова, М. Мұқанов, Х. Арғынбаев, М. Қозыбаев, К. Нұрпейiс, Ж. Қасымбаев сынды әйгiлi ғалымдар дүниеден озған соң, өздерiн «бүгiнгi классик» санайтын тарихшылар шықты. Бiреуi ұлттық деректанудың негiзiн қалаушы екен, екiншiсi Қожаберген жыраудың тарихта болғанын бекерлейдi. «Әлем таныған тарихшы-ғалыммын» деген сөздердi айтушыны көзiмiз көрiп, құлағымыз еститiн болды. Интеллектуалдық құқық пен кәсiби этика сақтала бермедi. Мәселен, «Болатхан Тайжан қоры» М. Әбдiқалықов пен А.М. Панкратованың редакциясымен 1943 жылы жарық көрген «История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней» кiтабын басқа атаумен 2011 жылы қайта басып шығарыпты. Кезiнде бұл еңбектi КСРО Ғылым академиясы Тарих институтының Алматыға эвакуациямен келген ғалымдары, КСРО Ғылым академиясы Қазақ филиалының, Маркс-Энгельс-Ленин институты Қазақ филиалының ғалымдары – ұзын-ырғасы 23 адам жазған едi. Бүгiнгi нұсқаны қарап, Е.Бекмаханов қана жазған ба деп қаласыз. «Жаңа» басылымға 1943 жылғы кiтапта бар III-бөлiм «Казахстан социалистический» кiрмей қалыпты. 230 бет күресiнге лақтырылған. III-бөлiмдi жазғандар халқымыздың бiртуар ұлдары едi ғой. Оларды менсiнбейтiн «мықтылар» қайдан шықты? Әр нәрсенiң бастауы қиын. Тыңнан түрен салу тiптен қиын. Тәжiрибе аз, мүмкiндiгi шектеулi уақыт пен кеңiстiк үшiн осылай болуы керек те шығар. Азаттығымыздың 20-шы жылында ахуал күрт өзгердi. 2011 жылы «Ғылым туралы» ҚР Заңы қабылданды, ғылым кадрларын даярлаудың ескi жүйесi тоқтап, ғалымдар қатарына PhD түлектерi келе бастады. Доцент, профессор ғылыми дәрежелерi импактфакторға ие мақаласы барларға ғана берiлетiн болды. Зерттеу жұмыстарына, жобаларға сұрыптаудың, сараптаудың жаңа нұсқасы енгiзiлiп, қаржыландыру көлемi айтарлықтай ұлғайды. Бұлардың бәрi ұлттық тарих ғылымына тiкелей әсер еткенi сөзсiз. Қазақстан тарихын ғылыми танудың өтпелi кезеңi аяқталып, сапалық жаңа сатыға көтерiлгенiн айшықтаған екi бетбұрысты сәттi ерекше айтатын уақыт келдi.

Бiрi – Елбасы Н. Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтiк жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек қоғамына қарай 20 қадам» мақаласы, екiншiсi – 2012 жылғы 14 желтоқсанда жариялаған «Қазақстан – 2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттiң жаңа саяси бағыты» Жолдауы. Бағдарламалық мақалада тарих оқулықтарын ең биiк талаптарға лайықтап жазуға тапсырма берiлсе, Жолдау инновациялық зерттеулердi дамытудың жаңа саясатын паш еттi, ұлттың тарихи санасын қалыптастыруды, бүкiлқазақстандық бiрегейлiктi халқымыздың тарихи санасының өзегiне айналдыруды жаңа патриотизмнiң алғышарты ретiнде айрықша атап өттi. Осылардың әрқайсысында ұлттық интеллигенцияның рөлi жоғары екенi қаперге салынды. «Интеллигенция, – дедi Елбасымыз, – қалыптасқан мемлекет кезеңiнде жаңа жалпыұлттық құндылықтар жасауда алдыңғы қатарлы күш болуы керек. Олар заманға сай және болашаққа құлшынысты болуға тиiс».

Сонымен, Қазақстанның қалыптасқан мемлекет екенi әлемге жарияланды. Демек, тарих ғылымы да өтпелi дәуiрдi артта қалдырды. Маркстiк-лениндiк iлiмнен бiржолата қол үзген оның теориялықметодологиялық басымдықтары мен ұстанымдары бiрiздiлiктен сан-алуандыққа көштi. «Ақтаңдақтарды» жою әлi толық аяқталып бiтпесе де, бүркемеленiп келген күрмеуi күрделi тақырыптар игерiлдi. Бiрен-саранын айтсақ, Кенесары қозғалысының, Алаштың, ашаршылық пен саяси қуғын-сүргiннiң ақиқаты жарыққа шықты. Басқа да бағыттар мен тақырыптар бойынша iзденiстер ұлттық, мемлекеттiк мүддеге бағышталғаны айдай ақиқат. Осының өзi ғылыми танымның сүбелi табысы, кеңестiк саясиидеологиялық өктемдiктен шығармашылық еркiндiкке, таптық, партиялық елес қуудан ғылыми ақиқатқа түпкiлiктi қадам басқанды бейнелейтiн құбылыс.

Бiрақ табыстан тоқмейiлсуге әлi тым ерте. Тарих тағылымы мен тәлiмiн замана талабына сай кәдеге жаратудың пәрмендi үш тетiгi бар: бiрiншiсi – үдерiстi заң күшiмен, материалдық-қаржылай, кадрлық-ұйымдық шешiммен мемлекеттiк реттеу; Екiншiсi – ғалымдардың қарымымен кәсiби зерттеу; Үшiншiсi – бiлiм, өнер, БАҚ жүйесiмен еңбектеген баладан еңкейген кәрiге дейiн қамтып, санасына, жүрегiне сiңiру. Ендi осылардың әрқайсысына кеңiрек тоқтала кетелiк, айтар ұсыныстарымыз да бар.

Қазақстанда тарихты оқыту, зерттеу, насихаттау мемлекеттiк саясат пен практикадан бiр сәт тыс қалған емес, жинақталған тәжiрибе де баршылық. Сонда бөгесiн, осалдық неде? Кадрлық-ұйымдық мәселеде тарихтан PhD даярлау қарқыны өте төмен. Егер осылай жалғаса берсе, 10-15 жылдан кейiн ЖОО-лар мен Ғылыми-зерттеу институттарында (ҒЗИ) қызмет iстейтiндердiң негiзгi денiн магистрлар құрауы әбден мүмкiн. Мәселен, соңғы 3 жылда бiздiң институттың бiрде-бiр магистрi PhD-ға оқуға түскен жоқ. Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң қаперiне саларымыз: Қазақстанда антрополог мамандарды даярлау тоқтады. Ертең қаңқасы табыла қалған тарихи тұлғаларымыздың бейнесiн қалай қалпына келтiремiз? Антрополог мамандығын игеру үшiн алдымен биология немесе медицина факультетiн бiтiру керек. Ал мұндай бакалавр ешқашан тарих факультетiне магистратураға қабылданбайды. Ереже рұқсат етпейдi. Қысқасы, тарих ғылымының тұтас саласы жабылу қарсаңында. Кеңестiк жүйемен жоғары бiлiм алған, бiрақ кандидаттық диссертация қорғап үлгермегендер ҒЗИ-ларда аз емес. Жасы ұлғайып кеткендерi, отбасына байланғандары ендi PhD дәрежесiн ала алмайды. Сонда бұлардың маңдайына жазылған тағдыр кiшi ғылыми қызметкер, ғылыми қызметкер деңгейiнде қалу ғой. Араларында майталман мамандар жүргенiн ескерiп, үздiктерiне аға ғылыми қызметкер дәрежесiн берудi заңдастыруды сұраймыз.