Пьер Бурдьенiң конструктивизмi

Бурдье Пьер (1930-2002) — француз ғалымы. Негiзгi жұмыстары бiлiм беру, ағарту, өнер, тiл мәселелерiне арналған. П.Бурдьенің көзқарастарына К.Маркс, М.Вебер iлiмдерi ықпал еттi. Оның «Алжирдегі әлеуметтану» (1961), «Алжирдегі еңбек пен еңбеккерлер», «Әлеуметтанушының кәсібі» (1968), «Ұдайы өндіріс» (1970), «Айырмашылық» (1981), «Әлемнің қайыршылығы» (1993), «Ғылым және рефлексиялық туралы ғылым» (2001) және т.б. еңбектері бар. Жалпы Пьер Бурдье 35 монография және жүздеген мақала жазып, жариялады.

Бурдье — Еуропалық әлеуметтанушылар орталығын құрушы. Ол 1981 жылы Француз академиясының мүшесі болып сайланды, кейінгі жылдары құрметті меңгерушісі қызметін атқарды.

Француз зерттеушісі Пьер Ансар П.Бурдье көзқарастарын «генетикалық структурализм» деп атады. Пьер Бурдьенiң әлеуметтанулық iлiмiнiң негiзгi ұғымдары: «кеңістік», «алаң», «символдық зорлық», «бiлiмсiздiк», «габитус». Қоғам — өзiндiк билiкке тән әртүрлi алаңдардан тұратын қарым-қатынастар жиынтығы деп анықтады.

Белгілі структуралист К.Леви-Стросс зерттеулерді «құрылымдық элементтерден олардың арасындағы қарым-қатынастарға қарай» бұрса, Бурдье құрылымдықтағы қарым-қатынастардың жүйе элементтерінен басым болу принципіне назар аударды, оны «габитус» деген ұғыммен белгіледі. Бiр жұмыс аумағының екiншiге сiңiсуi мүмкiн емес. Ал «habitas» деген бөлiмi — ортақ құрылымы бар әлеуметтiк қатынас. Ол қабылдаудың, пайымдаудың және мiнез-құлықтың негiзiнде әлеуметтiк-мәдени ережелердi тудырып, әр түрлi топтардың өмiр сүру әдiстерiн анықтайды.

Пьер Бурдье өзінің ғылыми пайымдауларында белсенді пайдаланған осы «габитус» терминін әлеуметтік ой тарихында Гегель, Дюркгейм, Вебер пайдаланған. Бұл терминді Фома Аквинат еңбектерінде де кездестіруге болады. Ол «габитус» деп христиан дініндегі дүние туралы адамның біртұтас ойын қалыптастыру процесін көрсеткен. «Габитусқа» әртүрлі анықтама беруге болады. Мысалы, габитус —

1. диспозициялар жиынтығы;
2. ойды, пайымдауды, іс-әрекетті, қимылды өндірудің анықталмайтын әдісі;
3. тарих өнімі ретінде жеке және ұжымдық тәжірибелерді тудырушы фактор.

«Габитус» терминін қолданғандар арасында Марсель Мосс бар. Ал «габитустағы» «икемділік», «қабілет» туралы алғаш рет ескерткен Аристотель болатын. Осы сарында П.Бурдье өзінің «Мұрагерлер» деген еңбегінде университеттік білім мен бай әрі жағдайы орнықты топтардың габитусы арасында байланыс туралы жазды.

Пьер Бурдье конструктивизм ретінде социогенезді мойындауды түсінеді. Оған, бір жағынан, қабылдау, ойлау, мінез-құлық, ал екінші жағынан, әлеуметтік құрылымдар соның ішінде, таптар, әлеуметтік топтар қатысады.

П.Бурдье бойынша, кез келген әлеуметтік ғылымда, мысалы -антропология, әлеуметтану, тарихта — екі келіспеуші бағыт бар: объективизм және субъективизм немесе физикализм және психологизм. Біріншісінде -Э.Дюркгеймнің талаптары бойынша, әлеуметтік фактілерді заттар түрінде қарастыру қажет, екіншісі қоғамдық ғылымдар рөлін әлеуметтік субъектілердің «пікір бағалауына» теңестіреді. Бурдье «екі позиция аса айқын және өзара келіспеушілік түрінде тәжірибе жүзінде сирек кездеседі» деген пікірде болды.

Пьер Бурдье қарама-қайшылықты жойып, объективизм мен субъективизм арасындағы диалектикалық байланысты дәлелдеуге талпыныс жасады. Шынында да, оның дәлелі бойынша, объективті құрылымдар субъективті қөзқарастар негізін құрса, субъектілердің өзара әрекеттілігін реттесе, онда субъективті қөзқарастар бірқалыпты жеке және ұжымдық қақтығыстарда белгілі бір рөл атқарады.

Егер субъективизм әлеуметтік құрылымды жеке тұлғалардың өзара әрекеттілігіне теңестірсе, онда объективизм, керісінше, құрылымнан әлеуметтік әрекеттер мен өзара әрекеттерді дедукциялауға тырысады.

Бурдье бойынша, Маркстің негізгі теориялық қателігі — біртекті шарттардың негізінде гипотетикалық топтарды нақты ретінде қабылдап, адамдарды белгілі бір топтар — таптарға біріктіргенінде еді. Маркс іліміне сәйкес таптар саяси жүйе құрады және егер процесті теориямен негіздесе, ол сәтті түрде жүзеге асады. Бурдье «таптар осылайша құрылуы қажет» деп санайды. Демек, әлеуметтік болмысты қабылдау және құрастырудың инвариантты нысандарын іздеу барысында төмендегілер анықталды: 1) құрастыру құрылымдық талаптарға тәуелді әрі бағынышты; 2) когнитивті құрылымдар әлеуметті өзінің әлеуметтік тегіне қатысты құрайды; 3) әлеуметтік болмысты құрастыруға тек жеке тұлғалар емес, субъектілер тобы да қатысады.

Ғалымның пікіріне сәйкес, үлгілердің топтасуы — әлеуметтік шарттарға объективті түрде байланысты болады: жеке талғам мен мүдделерге байланысты субъектілер әртүрлі атрибуттарды, киім үлгілерін, сусын, тамақ, спорт түрі, достарды таңдау жолымен жүзеге асырады. Демек, Бурдьенің топшылауынша, субъектілер әлеуметтік кеңістіктің әртүрлі кеңістіктерінде мәртебе сәйкестілігін іздейді. Осылайша, П.Бурдье әлеуметтік болмыс келбеті қос құрылымдылық нәтижесінде пайда болады, объективті деңгейде ол субъектілер мен институттарға тән қасиеттерін араластырудың нәтижесінде әлеуметтік құрылымға, ал субъективті деңгейде қабылдау және бағалау үлгілері символдық объекті байланыстарының құрылуын бейнелейтіндіктен символдық құрылымға бірігеді деген тұжырым жасады.

Пьер Бурдье іліміне сәйкес, әлеуметтік кеңістік құрылымы үш түрлі капиталдан тұрады. Олар: «экономикалық капитал», «мәдени капитал», «әлеуметтік капитал». Бурдье «әлеуметтік кеңістік» ұғымы «объективизм мен субъективизмді, структурализм мен конструктивизмді сыңаржақтылықтан құтқарады» деген тұжырым жасайды.

«Әлеуметтік кеңістік бір мезгілде кеңістіктік құрылымдар объективтілігіне де және осы объективтіленген құрылымдардың ішкі тұтастығының нәтижесі болып табылатын субъективті құрылымдарға тән», -дейді Бурдье. Сонымен «әлеуметтік кеңістік» мұрагерлікке қалған немесе қол жеткізген, таптық жағдайын анықтайтын негізгі принцип; мәдени капиталға ағарту капиталы жатады. Мәдени игіліктер, әлеуметтік капиталдар белгілі бір әлеуметтік стратегиялар жүзеге асатын әлеуметтік қарым-қатынастар жиынтығы. Осылардың барлығы символдық капиталға айналып, қоғамда белгілі бір ықпал, билік, құрмет қалыптастыруы мүмкін.

«Ал структурализм мен конструктивизмге келсек, структурализм арқылы… адамның санасынан тыс құрылым бар екенін білеміз. Конструктивизм арқылы қабылдау, ойлау және іс-әрекетті пайымдау, үлгілердің әлеуметтік генезисін және олардың мен габитус деп атап айырғанның құрамдас бөліктері және бір жағынан әлеуметтік құрылымдар бар екенін көрсетемін», — деп жазады Бурдье.

«Объективизм/субъективизм» дилеммасын пайдаланбас үшін П.Бурдье «тәжірибе» ұғымын қолданады. «Осы ұғым — құрылым мен әрекет арасындағы диалектикалық өзара байланысты көрсетеді» дейді.

«Тәжірибе» — объективті емес, жеке ерік өнімі де емес. Құрылым және адамның оны құрастыруға қызығушылығын Бурдье «конструктивті структурализм», «структуралистік конструктивизм» немесе «генетикалық структурализм» деп атады. Объективті құрылымдарды, яғни әртүрлі алаңдардың құрылымын талдау — әлеуметтік құрылымдардың ішкі құрылымдарының белгілі бір дәрежеде өнімі болып табылатын биологиялық индивидтердің ділдік құрылымдарының шығу тегін талдаудың бөлінбес бөлігі. Әлеуметтік кеңістік пен сонда орналасқан топтар — тарихи күрес өнімі. Әлеуметтік кеңістікте алатын орны мен жағдайына байланысты агенттер екі күреске қатысады және сол кеңістікті өзіндік ділдік құрылымына сәйкес түсіндіреді. Пьер Бурдье габитусқа сәйкессіздікті түсіндіру үшін «гистерезис» деген терминді пайдаланды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Бурдье П. Бастау // Әлемдік әлеуметтану антологиясы — Алматы, «Жазушы», 2007, том 6, 10-156 беттер
• Бурдье П. Саясат әлеуметтануы // Әлемдік әлеуметтану антологиясы -Алматы, «Жазушы», 2007, том 6, 156-208 беттер
• Бурдье П. Практикалық мағына // Әлемдік әлеуметтану антологиясы -Алматы, «Жазушы»,2007,том 6, 208-336 беттер
• Бурдье П. Рынок символической продукции // вопросы социологии. 1993. №№ 1-2. С. 49-62.
• Бурдье П. Социальное пространство и генезис «классов» // Вопросы социологии. 1992. Т.1. №1. С. 17-36.
• Бурдье П. Социальное пространство и символическая власть // THESIS: Теория и история экономических и социальных институтов и система: Альманах. 1993. Т.I. Вып.2. С. 137-150.