Постструктурализм туралы мәлімет
Қоғамдағы түбегейлі өзгерістер структурализмнің дағдарысына алып келді. Оның заңды мұрагері ретінде постструктурализм дамыды. Жалпы постструктурализм идеялары структурализмнің қойнауында пайда болды. Нақты пайда болған уақытын белгілеу мүмкін емес. Зерттеуші И.Ильин атап көрсеткендей, постструктурализм «өнер мен әдебиеттегі, жалпы мәдениеттегі өзгерістерге рефлексия еді».
Зерттеушілердің басым бөлігі структурализмнің «жұртында» үш бағытты, яғни постмодернизм, деконструктивизм және постструктурализмді тұтас кешен ретінде қарастырған жөн деп есептейді.
Постструктуралистер Ж. Лакан, Ж. Деррида, М. Фуко, Ж.Ф. Лиотар, Р. Барт, Ю. Кристева, Ж. Делез, Ф.Гваттари және Р. Жирар үшін өздерінің көзқарастарын түсіндіру көбіне әдеби материалдарды пайдалануы -деконструктивизм құбылысын тудырды. Осылайша, әдебиеттану теориясында тар мағынада деконструктивизм әдебиет теориясы немесе көркем шығармаларды талдау деген түсінікті береді.
Постструктурализм саналуан мәдени дәстүрлердің өзара белсенді шығармашылығының нәтижесі. Постструктурализм ретінде пайда болған ілімдер біртіндеп постмодерндік философия деп танылды.
Францияда бастау алған ілімдер әлемге, соның ішінде АҚШ-та кеңінен тарай бастады, себебі постструктурализм постмодерн қоғамның өзіндік ділін саралай алатын тұжырым ретінде қабылдана бастады.
Осы бағытты дамытуда аса белсенділік танытқан француз зерттеушілері болды. Солардың ішінде шоқтығы биік тұрған Ролан Барт (1915-1980) -француз структуралисі және семиотигі. Ол 1915 жылы 12 қарашада Шербур қаласында дүниеге келді. Парижде классикалық гуманитарлық білім алды. 1948-1950 жылдары Барт Бухарестте дәріс берді. Осында жүріп ол А.Ж.Греймастың лингвистикалық-семиотикалық көзқарастарымен танысты. Ал 1950-жылдары Ролан Барт Бертольд Брехттің «абсурд театры» деген атауға ие болған қойылымдарын жақтайтын журналист ретінде мақалалар жариялады. 1953 жылы «Жазудың нөлдік деңгейі» еңбегін жариялады. «Жазу» деген ұғымды индивид пен оған белгілі бір құндылықтар бағытын таңдауға итермелейтін болмыс арасындағы бейне бір идеологиялық тор деп түсінуді ғылымға енгізген де Барт.
1957 жылы Ролан Барттың «ұсақ буржуазиялық» мифтерді сынаған мақалалары жарық көрді. «Мифологиялар» сериясымен шыққан осы мақалаларда Р.Барт бұқаралық ақпарат құралдарында өтірік, көлгірсу, саналуан ойдан шығарылған аңыздың орын алғанын көрсетті.
1967 жылы жарияланған Барттың семиотикалық-құрылымдық бағытта жазылған «Сән жүйесі» Франциядағы мәдени өмірдің айтулы оқиғасына айналды. Барт идеялары «Тел Кел» авангардтық тобының (Ю.Кристева, Ф.Солерс т.б.) зерттеулеріне зор ықпал етті.
Ғылымда үстем болған позитивті көзқарастарға қарсы шыға отырып, Барт «шығарма-өнімге» «шығарма-белгіні» қарсы қойды. Әдеби мәтіннің полифониялық сипаты туралы М.Бахтиннің ілімімен, Ж.Лаканның лингвистикалық–психологиялық көзқарастарымен және У.Эконың семиотикасымен жете танысқан Ролан Барт постструктурализм идеяларын 60-жылдардың соңында толығымен қабылдады. Ол мәтінді оқудың және мәтіннің мәнін түсіндірудің ортақ «жалпылық» қасиетін жоққа шығарды. Мәтін дегеніміз, Барттың түсінігінде, рахаттану, ал оқу — серуендеу немесе ләззатқа бату (тіпті ол «мәтін-рахат» және «мәтін-ләззат» деп те бөледі). Мәтінді оқып отырған адамның жазылғанды қабылдауы — оның дайындығына және мәтіннің тіні болып табылатын негізгі бес кодты түсіне және түсіндіре алуында. Олар: Эмпирия, Тұлға. Білім, Ақиқат, Символ.
Ролан Барттың классикалық еңбектерінің бірегейі — «C/Z» (1970). Осы еңбекте Оноре де Бальзактың «Сарразин» әңгімесін жан-жақты талдайды. Көзқарастарының іргелі идеяларын Барт өзінің «Ролан Барт Ролан Барт туралы» (1975)деген еңбегінде қорытындылады.
70-жылдары Францияда Ролан Барт ілімінің беделі зор болды. Оның ғылыми беделінің айғағы ретінде 1977 жылы Коллеж де Франста арнайы әдеби семиотика кафедрасы ашылды. Ғалым 1980 жылы 26 наурызда Парижде дүние салды.
Француз постструктурализмінің тағы бір өкілі — Жиль Делёз (1925-1996) 60-жылдары Париждегі Сорбонна университетінде, кейін Лионда, ал 1969-1987 жылдары Париж-VIII университетінде философия профессоры болды. 1962 жылы Жиль Делёз М. Фукомен танысады. Олар саясат саласында бірлесе жұмыс жасайды.
Жиль Делёздің негізгі жұмыстары — «Эмпиризм және субъективизм», 1953; «Ницше және философия», 1962; «Канттың сыни философиясы», 1963; «Марсель Пруст және белгілер», 1964; «Бергсондық», 1966; «Айырмашылықтар мен қайталаулар», 1968; «Кино I. Бейне-қозғалыс», 1983; «Кино II. Бейне-уақыт», 1985; «Фуко», 1986; «Лейбниц философия және барокко»,1988. Ол өз ойларын «трансцендентті эмпиризм» деп атады. Бұл бір жағынан дәстүрлі эмпиризмді сақтап, екінші жағынан, канттық транценденттікті енгізу болды.
Делездің шығармашылығында оның психоаналитик-дәрігер, философ Феликс Гваттаримен бірге жазған кітаптар ерекше орын алады. Олардың алғашқысы «Анти-Эдип» деп аталған кітап 1968 жылы жарық көрді. Бұл кітапта авторлар Франциядағы 1968 жылғы мамыр оқиғаларына талдау жасап ғана қоймайды, сонымен қатар XX ғасырдағы философия, психология, мәдениет пен эстетика теориясындағы ілімдердің өзекті тұжырымдарын қайта зерделеу ұсынды.