Сөз семантикасының қалыптасу ерекшеліктері

Тілдік тұлға дыбыстық жамылғыштан және мағынадан құралады. Сөздің мағынасын айқындау үшін, ішкі семантикалық құрылымын терең зерттеу қажет. Тіліміздің сөздік құрамынан қомақты орын алатын, адам ойын жеткізуде жетекші рөл атқаратын сөздер – туынды сөздер. Туынды сөздер танылған ұғымды атау қажеттілігін пайда болатын адам ойы мен танымының нәтижесі. Олар ойдың материалдық көрінісі ретінде атаулық қызмет атқарып, номинация аспектісінен қарастырылады. Сөзжасам жаңадан атау жасаудың теориясы мен тәсілін негіздеуші сала болғандықтан, номинация аспектісінен қарастырылады. Туынды сөздің жасалуын ономасиологиялық аспектіден зерттегенде, өмір шындығы көріністерінің туынды сөз арқылы бейнеленуін бағамдау, қалыптасу ерекшеліктерін айқындау қажет. Бұл үшін, ең алдымен, «туынды сөз» терімсөзін анықтау керек. Қазақ тіл білімінде бұл терімсөз екі түрлі мағынада жұмсалып жүр: барлық сөзжасам тәсілі арқылы жасалған сөздер — туынды сөздер делінеді; екінші, суффикстік тәсіл арқылы жасалған сөздерді орынды бөліп алып, оны «бір сөзге сөз тудырушы қосымша жалғану арқылы жасалған жаңа сөзді қосымшалы түбір дейміз» деп жазады (42, 12). Мұндай тұжырымға келу «туынды сөз» терімсөзінің мағынасының тереңдігін көрсетеді.

«Туынды сөз» терімсөзін сөзжасамның барлық тәсілі арқылы жасалған жаңа мағыналы сөздерді атау үшін қолданамыз, сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы жасалған сөзді – синтетика-семантикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөз деп атаймыз. Яғни конверсиялық тәсіл арқылы, синтаксистік тәсіл арқылы, синтетикалық тәсіл арқылы болған туынды сөз деп бөлінеді. «Қосымшалы түбір» терімсөзі аталған тәсілдің мәнін айқын бере алмайды, себебі «қосымша» терімсөзінің ішіне жалғау да, жұрнақ та кіретінін ескерсек, жалғау арқылы жаңа сөз жасалмайтындығы белгілі жайт. Сондықтан бұл терімсөз сөзжасамдық тәсілдің анықтаушысы бола алмайды.

Туынды сөздің семантикалық мағынасының қалыптасуын айқындау үшін, анықтамасын негіздеу қажеттілігі туындайды. Қазіргі Қазақ тіл білімінде туынды сөздің деривациялық қасиетін айқын танытатын анықтама берілмеген. А. Ысқақов «туынды сөздер деп жұрнақтар арқылы негізгі түбірден өрбіген сөздерді айтамыз» деп жазған болатын (44, 35), ал «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» еңбегінде: «Туынды сөздер – пайда болған жаңа ұғымдарды атау қажетін өтеу үшін, тілімізде сөзжасам заңдылықтары арқылы жасалған сөздер», — деген анықтама берілген (55, 35). Бұндай анықтамалар туынды сөздің мәнін ашып, ішкі мағынасын айқындап бере алмайды. Туынды сөз жасалу үшін, оны туғызушы, жасаушы басқа тілдік бірліктің болуы шарт, яғни жаңа сөзжасамға негіз болатын негіз сөздің мағынасы арқылы, номинативті атау туындай алады. Адам санасында пайда болған ұғымды атау үшін, түбір сөздердің мағыналық семасының бір қырын дамыту арқылы туынды атау жасауға болады.

Сөз туғызуға негіз болып тұрған түбірді – себепші негіз деп атаймыз, оның семантикалық мағынасы – біріншілік мағына болады. Негізден әр түрлі сөзжасамдық амал-тәсілдер арқылы туындайтын жаңа номинация туынды сөз болады да, мағынасы — екіншілік мағына деп танылады. Екіншілік мағынаны былай түсіндіруге болады. Айталық, «суретші», «кітапқұмар» сөздері синтетикалық және синтаксистік тәсіл арқылы жасалған туынды сөздер. Бұл сөздердің екіншілік мағынасының қалыптасу жолын бағамдасақ: «сурет» сөзінің бірінші мағынасы – бір заттың қағазға не басқа нәрсеге түсірілген бейнесі [65-377]. Сөз туғызушы грамматикалық тұлға «-шы»-ның мағынасы арқылы кәсіптің иесі мағыналық реңі туындайды. Валенттілігі сәйкес келетін зат есім сөзге жалғанып, аталған тұлға осы мағынаны бере алады. «Сурет» сөзіне шы жұрнағы жалғанғанда «сурет салатын адам» деген жаңа денотаттық мағына жасалады. Яғни «суретші» ерекше ұғымды, жеке денотатты білдіретін екіншілік мағына. Алғашқы мағына мен екіншілік мағынаның арасында семантикалық байланыс сақталғанымен, екіншілік мағына жаңа ұғымды білдіретін номинативті денотатты мағына болады.

«Кітап» және «құмар» сөздерінің де жеке тұрғандағы мағыналары кең әрі жалпы. «Кітап» — кітап атаулының жалпы мағынасын бейнелесе, «құмар» — жан иесінің белгілі бір затқа не құбылысқа ынтық, ынтызар екенін сипаттайды. Осы екі сөздің бірігуі нәтижесінде пайда болған «кітапқұмар» сөзінің мағынасы – кітап оқуды өте жақсы көретін, кітап оқуға ынтық адам деген екіншілік мағына. Жаңадан пайда болған екіншілік мағына оны жасаушы сыңарлар мағынасының негізінде жасалып, денотаттық мағына бірлігін белгілейді де, номинативті атауды анықтайды. Яғни «суретші», «кітапқұмар» — екіншілік мағына беруі арқылы анықталатын туынды сөздер. Демек, туынды сөз дегеніміз сөзжасамдық амал-тәсілдердің көмегімен түбірдің немесе негіздің, сөз тудырушы морфемалардың қатысуымен пайда болып, екіншілік мағынаға ие болатын жаңа денотаттық мағыналы сөз. Туынды сөз мағынасы себепші негіз мағынасы арқылы ғана анықтала алады. Туынды сөз – екіншілік мағына беретін жаңа сөз.

Р.А. Будагов былай деп жазады: «Нельзя считать, что наше сознание, а вслед за ним и наш язык не различают основных и производных форм каждого отдельного слова» [66, 15]. Шынында да, ана тілінің тұнық қайнарынан қанып ішкен кез келген адам туынды сөзді қай сөздің негізінде жасалып тұрғанын оңай ажырата алады. Туынды сөз жасаушы негіз сөздің мағынасы арқылы жаңа денотаттық мағынаны түсіне алады. Кейінгі уақытта сөзжасамдық тәсілдер арқылы жаңадан жасалған ұшақ, тікұшақ, үнқағаз т.с.с. сөздердің жасалуында осындай негіз бар. Айталық, «ұшақ», «тікұшақ» сөздерінің номинативті атауымен бұрын таныс болмаған адам бұл сөздердің ұшу ұғымымен байланысты екенін болжар еді. Жаңадан пайда болған туынды сөз құрылымдық жағынан ғана күрделі емес, сондай-ақ туғызушы негіз сөздердің, морфемалардың семаларынан туындайтындықтан, оның семантикалық құрылымы да күрделі болады.

Туынды сөздің негізгі белгісі – басқа сөзбен яғни негіз сөзбен байланыстылығында және негізбен семантикалық жағынан біртектілігінде. Бір жағынан негіз сөзбен тектес бола отырып, екінші жағынан өзінше жеке мағынаға ие болу қасиеті, туынды сөздерді семантикалық аспектіде зерттеудің айрықша сипатын айқындайды. Туынды сөздің өзіндік ерекше мағына алып, жеке номинативті атау ретінде ұғынылуы, танылуы туынды сөз семантикасын зерттеуде маңызды қызмет атқарады. Лексикалық толық мағыналы сөз болғандықтан да, ол жеке атау ретінде қабылданады, қоғамдық қарым-қатынаста жеке номинативті атау ретінде дайын күйінде жұмсалады. Сондықтан мұндай сөздер әр түрлі сөздіктерге еніп, тізбе сөз ретінде айқындалып тұрады.

Туынды сөздердің мағынасы негіз сөзбен байланысты болып, сол мағынаның аясында түсінілетіндіктен, мұндай бір түбірден шыққан түбірлес сөздердің мағыналық байланысын түсіндіру қажеттігі туады. Түбірлес сөздердің мағыналық ұқсастығы, өзгешелігі, жекелік ерекше сипаты анықталуға тиіс. Осыдан келіп, туынды сөздерді негіз сөздер арқылы түсіндіріп, сан түрлі үлгілері мен түрлерін байқауға болар еді. Туынды сөз өзіндік дара номинативті мағынаға ие болғандықтан, оны жеке лексикалық бірлік ретінде қарастыру қажет болады. Оның референттік мағынасы дериваттағы номинацияның екіншілік мағынасы. Туынды сөз семантикасын негіз сөздердің мағынасымен байланысты уәжделіп туындаған өзіндік жүйе ретінде қарастыру қажеттігін де көрсетеді.

Туынды сөзді сөзжасамдық ыңғайда түсіндіргенде, мағыналық құрылымына соқпай өту мүмкін емес. Құрамындағы негіз сөз бен басқа морфемалық сыңарлары құрылымдық бір семантикалық жүйеде бірлікке түсіп, семантикалық тұтастық құрап, туынды сөздің мағынасын жасайды. Түбірлес сөздердің құрамындағы негіз сөздер бірдей, жалпы мағынасы бір-біріне мәндес, ыңғайлас болғанымен, тең, дәлме-дәл мағына бере алмайды. Мағыналары дәлме-дәл келіп, бір ғана ұғымды белгілейтін сөздер әдеби тілге өте сирек ұшырасады. Тек диалектілік варианттар түрінде кездесуі ықтимал. Ал ұқсас ұғымды бірнеше түбірлес сөзбен атау бір заттың не құбылыстың әр түрлі белгілері мен қасиеттерінен хабардар етеді. Мысалы, қазіргі қазақ тілінде «жауап» сөзінің мынадай көп мағыналары бар: 1. Біреудің сұрағына берілетін уәж, қайтарылған сөз; 2. Қарсы әрекет, іс-әрекетпен қарсы жауап беру; 3. Тергеу сөз. Жауап алу мағынасы; 4. Математикалық терімсөз. Есептің қорытындысы, нәтижесі. Аталған сөздің мағыналары контексте жеке-жеке денотаттық мағынада жұмсалып, жаңа номинативті атау ретінде қолданылады. Әйтсе де денотаттық жеке мағыналарының бәріне тән ортақ сема бар, ол – біреудің сұрағына қайтарылған жауап, уәж. Бұл сияқты мысалдар арқылы туынды сөздің құрамындағы сыңарлардың немесе негіз сөздердің семантикалық интерпретация жасауда маңызды қызмет атқаратынын анықтауға болады. «Жауап» сөзінің морфологиялық құрамында ешқандай құрылымдық өзгешелік болмаса да, мағыналық жағынан әр түрлі реңге ие болып тұр.

Құрылымы жағынан ұқсас, бір үлгідегі туынды сөздердің мағыналарында қайталанып келетін ортақ сема, белгілі бір сөзжасамдық қалыптың аумағында іске асатын уәждеме негізінде пайда болады деп түйіндейміз. Уәждеме теориясы бойынша, сөзжасам негізінде жасалған әрбір атау-заттың немесе құбылыстың оймен бейнеленген жеке белгісін не қасиетін ерекшелейді. Адам танымының бір затқа не құбылысқа атау берудегі қабылдаған бейнесі, басқа бұрыннан белгілі денотатпен байланысы негізінде айқындалып, жаңа ұғымды бейнелеуде пайдаланылады. Туынды сөздің мағынасы негіз бен морфемалардың мағынасы арқылы қалыптасады, әрі туынды сөз жасаушы себепші негіз уәждеменің белгілі бір қалыбына еніп, сөзжасамдық қатардың типтік, тектес жасалымдарын туғызады. Бұл арқылы бір типтес, тектес сөзжасамдардың арасындағы мағыналық сабақтастықты айқындауға, анықтауға болады. Туынды сөздің тарихын зерттеу мен ежелгі түбірлес сөздерді анықтауға, тұлғалық жағынан мүлде өзгеріп, жаңа мағыналы түбір сөз ретінде қабылданып жүрген сөздердің этимонын тауып, сөзжасамдық негізін табуға көмектеседі.

Туынды сөз уәждеме теориясымен анықталғанда, ең алдымен түбірлестік, тектестік қасиетінен белгілі бір сөзжасамдық үлгіге байланысты құралатындығы арқылы анықталады. Бұл жаңа номинативті атаудың тілдегі белгілі үлгі бойынша жасалу мүмкіндігін, яғни ұқсату (аналогия) арқылы жасалатынын көрсетеді. Екіншіден, туынды сөз жасаудың жүйелілік сипаты анық көрінеді. Яғни белгілі сөзжасамдық құрылым бойынша, түбір мен негіздің қатысы арқылы сөз жасау – тұлғалас, түбірлес сөздердің үлкен бір тобын құрайды, сол арқылы этимон түбір мағынасының көп қырлылығы айқындалып, одан тараған туынды сөздер бір сөзжасамдық ұядан тараған атау сөздер ретінде танылады. Сонда жаңадан жасалатын туынды сөздің мағынасын алдын-ала шамалап болжауға болар еді. Үшіншіден, туынды сөздің мағыналық құрылысы да бөлек назар аударуды қажет етеді. Яғни сөздің қай үлгі арқылы жасалып, басқа үлгі сыңарлармен қарым-қатынасы бөлек анықталуға тиіс. Жеке туынды сөздердің мағыналық қырын анықтау дегеніміз, жеке лексикалық семантикасын қарастырып, себепші негіз бен жеке морфемалардың мағынасын ашу ғана емес, сондай-ақ туынды сөздің аналогиялық мағыналық құрылыммен байланысты болып, басқа да тектес, түбірлес сөздермен семантикалық байланыста екенін бағамдау. Әр түрлі сөз табына жататын сөздер сөзжасамдық тізбек бойынша бір сөзжасамдық қатарда, бір семантикалық өрісте жатады. Мысалы, «аш» сөзінің Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «мынадай мағыналары көрсетілген: 1. Аш — сын есім. Ас ішпеген, тамақ жемеген; 2. Аш — етістік. Жабық тұрған нәрсенің есігін, бетін шалқайту, аңқайту; 3. Аш — етістік. Кір қалдырмау, тазарту [67, 506-511]. Үш номинативті атаудың арасында семантикалық байланыс бар. «Аш» етістігінің мағынасындағы негізгі сема – нысанның бір бұрышының бетінің ашылуы болса, осы сема «аш» сөзінің мағынасындағы негізгі сема – ауыздың ашылуы, қарынның ашуы деген ауыспалы фразалық семаға алмасқан. «Аш» етістігінің сөздікте көрсетілген үшінші мағынасының осы сөздің басқа ауыспалы мағыналарынан ешқандай өзгешелігі жоқ. Мысалы, аш бөрі, аш бел, қарны ашу (ренжу), жігін ашу, арасын ашу, көңілін ашу, ұйым ашу, есік ашу (төркіндеу), айқара ашу, аранын ашу, басын ашу (әңгімелесу), бетін ашу (келіннің), бал ашу, ашса алақанында, жұмса жұдырығында, жол ашу, етегін ашып күлу, гүл ашу, жаңа өмірге есік ашу, көз ашпау, көкірек ашу, кітап ашу, қойнын ашу, ораза ашу, сауат ашу, ұйқы ашу, шымылдық ашу, сыр ашу, соғыс ашу, тәбетін ашу, карта ашу т.б. Келтірілген мысалдарда «аш» сөзінің әр түрлі мағыналық қырлары айқындалады, әрқайсысында жаңа денотаттық, референттік мағына туындайды. Аталған тұлға тура мағынада немесе ауыспалы мағынада жұмсалса да, сөз мағынасының құрамында негізгі сема сақталып, аналогиялық мағыналық құрылым бойынша сөзжасамдық қатар түзеді.

Туынды сөздің ауыспалы мағынаға көшу мағынасының фразеологиялық мағынамен алмасуымен тікелей байланыста болады. Түптеп келгенде, фразеологиялық мағына абстрактылы ойлау жүйесімен тығыз байланысты, абстрактылы ойлау нәтижесінде болатын құбылыс. Туынды сөздердің фразеологиялық мағынасы мен тұрақты сөз тіркестерінің пайда болу жүйесінде күрделі де терең байланыс жатыр. Туынды сөздің мағыналық құрылымында бір-бірінен мағынасы арқылы ерекшеленетін екі тұлға, екі бөлік бар. Оның бірінші бөлігі негізбен сәйкес келеді. Тұлғасы мен мағынасы жағынан сөз туғызуға себеп болатын бұл негіз жаңадан туындайтын номинативті атаудың лексика-семантикалық мағынасын айқындайды, түбірлес туынды сөздер мағынасының құрылымындағы деривациялық түпкі мағынаны сақтауға бірден-бір ықпал етеді. Мысалы: білік – білім – білгіш – білгір — біліну т.б. туынды сөздердің негізгі мағынасын айқындаушы, пайда болған денотаттық мағынаның әуелгі сөзбен байланысын көрсетіп тұрған бөлігі – «біл» негізі. Сөздің бұл бөлігіне қарсы қойылатын құрылымдық бөлігі – жаңа сөзжасамда белгілі рөл атқаратын екінші сөзжасамдық тұлғалық бөлік. Тұлғалық бөлікке синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық тәсілдегі сөз тудырушы жұрнақтар енсе, семантикалық сөзжасамда сөздің семалық қырлары, аналитикалық сөзжасамда туынды сөздің екінші сыңарлары енеді. Туынды сөз құрамындағы бұл екі бөліктің жаңа номинативті атау мағынасын жасаудағы үлесін, қатыстылығын айқындау – сөзжасам теориясы мен уәждеме теориясының ең маңызды мәселесі. Сонымен, туынды сөз семантикасының қалыптасуында өзіне тән негізгі ерекшеліктер бар. Бұл туынды сөздің тұлғалық және мағыналық күрделі бірлік екендігімен айқындалады: — тілде бұрыннан белгілі мағына иеленген номинативті тұлғалар әр түрлі сөзжасамдық амал-тәсілдер нәтижесінде бірігіп, қосарланып, тіркесіп семантикалық жағынан дамып, жаңа денотаттық мағына туғызады; — жаңа денотаттық мағына жеке лексикалық бірлік ретінде қабылданады; — туынды сөз объективті өмірдегі құбылысты, затты, қимылды атап, танытатындықтан, номинациялық аспектіде қарастырылып, жеке денотаттық ерекше мағына ретінде сипатталады; — туынды сөздің мағынасы өзін құрайтын бөліктер мағынасынан құралып, сөздің шеткей өрісінде негіз сөздің өзексемасын сақтайды; — туынды сөз мағынасы белгілі дәрежеде фразеологиялық ауыспалы мағына болады; — туынды сөз сөздікке сөзтізбе ретінде еніп, сөздік құрамды байытады.

Туынды сөз мағынасының күрделілігі екіншілік номинация болуымен байланысты. Екіншілік номинация мағынасы алғашқы тұлға мағынасынан туындайтындықтан, оған семантикалық жағынан тәуелді болады. Алғашқы тұлға немесе этимон түбір мағынасы (архисема) кең де көлемді, ол мағыналық жіктеліс барысында көптеген жеке семаларға ыдырайды. Алғашқы тұлға мен туынды сөз мағынасы арасындағы мағыналық байланыс пен айырмашылық болады. Мағыналық байланыс – сөздердің тарихи даму жүйесінің сипатын танытатын тарихи-генетикалық байланыс. Мұндай байланыс – түбірлес сөздерге яғни, бір түбірден өрбіген, барлық тәсілдер арқылы жасалатын туынды сөздерге тән. Мағыналық айырмашылық – сөзжасамдық үдеріс негізінде пайда болатын сөзжасамдық ерекше мағынамен сабақтас. Мағыналық айырмашылықтың болуы – жаңа туынды сөз жасалғанының кепілі. Мағыналық айырма номинативті атаудың ерекше семасы арқылы айқындалады, айырушы сема ( жіктеуші сема) дегеніміз – жеке туынды сөздің өзіне ғана тән ерекше номинативті белгісін айқындайтын, мағына айырушы көрсеткіш сема.

Туынды сөздің семантикалық күрделілігі, құрамындағы семаларға байланысты: а) архисема – ең көне тұлғаның макросемасы. Туынды сөздің мағыналық құрылымындағы архисема әртүрлі деңгейде сақталады. Архисеманың сақталу дәрежесі арқылы сөздің дамуын шамамен бағалауға болады. ә) өзексема – туынды сөз құрамында болатын негізгі семалардың бірі. Өзексема туынды сөз мағынасының жалпы семантикалық құрылымын құрап, негізгі мағынасын айқындайды.