Сөзжасамның танымдық сипаты
Сөз – адам баласының ой-санасында танылған әлемдік бейненің, болмыстың танымдық белгісі. Адамзат тіл арқылы табиғаттағы таныған, білген заттар мен құбылыстарға атау береді. Ұлттық таным мен ұлттық тілдің бірлігі мен байланысы осы арада тоғысады. Адамның табиғаттағы құбылыстар мен заттарды игеруі тілде бейнеленеді, тілде сақталады. Ата-бабадан мирас болып қалған тіл, қатынас құралы ғана емес, көнеден келе жатқан тарихи танымды жеткізуші де. Адамзаттың табиғатты танудан түйсінген, түйген танымын білу, оқу туралы жеке адамның дүниетанымы қалыптасады. Егер тіл арқылы мұндай дүниетаным жетпесе, қоғам да, мәдениет те дамымаған болар еді. Демек, тілдің дамуы қоғамдық өмірімен, мәдени дамуымен тығыз байланысы бар. Тіл мен рухани мәдениет бөлек дами алмайды, жалғаса, сабақтаса өрбиді, халықтық (ұлттық) танымды қалыптастырады. Халықтың рухани күші тіл арқылы өріледі, тіл арқылы кестеленеді. Дамымаған тілі бар халықтың дамыған рухы да болмақ емес. Сондықтан тіл дамуын, сөзжасам үдерісін лингвомәдени аспектіде зерделеудің маңызы зор.
XIX ғасырдың басында Вильгельм фон Гумбольдт: «Язык народа есть его дух, и дух народа есть его язык, и трудно представить себе, что-либо более тождественное» — деп жазған [58-89] . Шынында да, тілде халықтың нағыз рухы өмір сүреді, сөз атасын таныған қазақ халқы үшін сөз киесі – қасиетті де биік. Халық тілінің рухпен бірлігін, ішкі табиғатын тану арқылы ғана түсінуге болады. Тіл – тарихи даму үдерісінде жасалған халықтық таным, халықтың өмір сүру тәсілі мен стилінің, әдет-ғұрпының, дәстүрінің, мінезінің көрінісі. Ал бұлардың бәрі ұлт менталитеті мен рухының ажырамас орны.
Тілдің жасалуы мен дамуы адам баласының ішкі қажеттілігін қанағаттандырудан туындайды. Ол қажеттілік – танылған заттар мен құбылыстардың сандық және сапалық белгілерін атау, белгілеу. Адамның түйсігінде қалыптасқан ұғымды белгілеу нәтижесінде сөз қалыптасса, сөз арқылы таным, дүниетаным, логика т.б. дами бастайды. Дүниетанымның кілті – тілде. Тілдің дамуы арқылы адам баласының дүниетанымы ұласа, сатылы дамиды. Егер біз қазақ тілінің тарихын танытсақ, дүниетанымының тереңдігі мен мәдениет көкжиегінің кеңдігін де көрсете алғанымыз. Тілдің дүниетанымға тұғыр болуының көптеген себептерінің бірі – адам баласы өмір сүру үшін, ең алдымен, табиғатты, қоршаған ортаны танып-білуі шарт. Екіншіден, табиғаттағы алуан түрлі күштерден қорғану үшін, бірлесіп өмір сүріп, байланысып, қарым-қатынас жасауы шарт. Бұл тілге деген зәрулікті арттырады.
Танылған іс зат не құбылыс адам санасында бейнеленіп, ұғым болып бекіп, тілдік таңбаға айналады. Адамның табиғатқа еліктеп, табиғаттан үйренуі, оның тілінде мифосимволикалық бейнелер жүйесін қалыптастырады. Бұл да таным ретінде тілде көрініс табады, сөз арқылы таңбаланады. Тіл ұрпақтан ұрпаққа «дыбыс — таңба» болып қана жетпейді, тілдің сақталуы арқылы халықтың бүкіл ғұмырында жасаған таным- түсінігі туралы информация жетпеді. Басқаша айтқанда сөз жүйесі арқылы халықтың ойлау жүйесі, материалдық және рухани мәдениеті жетеді. «Каждый язык есть своеобразные мировидение» деп жазған Б. де Куртене [59, 532] ойлары тілдегі ұлттық танымның сипатын толықтыра түседі.
Тіл – танымның дамуына сәйкес дамып жетіліп, өркендеп отыратын тарихи үдеріс. Тілдің дамуы адам түсінігінің артуымен байланысты. Белгілі зат не құбылыс алдымен, жалпы қасиеттері арқылы танылып, бірте-бірте жеке қасиеттеріне, сапасына, мөлшеріне, белгісіне назар аударылады. Танылған сапалық белгілеріне атау беру қажеттігі туындаған тұста жаңа мағыналы туынды сөздер жасала бастайды. Яғни тілдегі туынды сөздердің жасалуы – дамудың нәтижесі, ал бұл даму – адамның танымын бейнелеуден, атаудан туған қажеттілік. Демек, сөзжасам дегеніміз – жаңадан танылған зат пен құбылысты, оның ерекше белгілерін атау қажеттілігінен туындайтын тілдік үдеріс. Сөзжасам – нәтиже емес, үдеріс.
Сөзжасамдық үдерістің нәтижесі – лексикалық бірліктер, яғни номинативтік атаулар. Сөзжасамды үдеріс деп тануымыздың мәні мынада – белгілі бір ұғымды атау үшін жасалатын сөз яғни таңба күрделі даму үдерісінің жемісі. Сол ұғымды атау үшін, номинативтік денотаттық мағынада жұмсалу үшін, ол тілдік тәжірибеден өтеді, халықтың талқысына түседі, ұзақ уақыттық сынақтан өтіп сыналады. Бұл өте ұзақ тарихи құбылыс. Тіл дамуындағы сөздердің жасалуының ұланғайыр тарихынан біздің бағамдағанымыз – кез келген туынды сөздің жасалуы үшін, сөздік құрамына ену үшін жылдар, ғасырлар қажет болған. Ал сөзжасамды, тарихи сөзжасам деп бөлек зерттеудің мәнісі де, уақыт факторына байланысты. Сөздің жасалуы – жұрнақ пен түбірдің қарапайым қосарлануы емес, ол күрделі философиялық, лингвомәдени мәселе.
Сөзжасамдық тәсілдердің бәріне тән қасиет – пайда болған жаңа мағыналы туынды сөздің жеке денотаттық мағына иеленуі ұзақ уақыт шеңберінде өтетіндігі. Демек, сөзжасам – үдеріс. Сөзжасам үдеріс екендігіне тағы да дәлел, кез келген түбір сөз сөзжасамдық тәсілдермен түрленіп, жаңа туынды мағына жасай алмайды. Халықтың санасына сыйған, қабылданған жағдайда ғана жаңа туынды сөз атаулық мағынаға ие болады. Сөзжасамдық үдеріс тілдегі парадигматикалық және синтагматикалық байланыстарға да тікелей тәуелді. Сөзжасамдық үдеріс аяқталып, тілдік бірлік ретінде туынды сөз сөздік құрамға толық енгенде, ол мағыналық мүше ретінде лексикологияның нысанына айналады. Дайын күйінде жұмсала алатын, мағыналы таңба ретінде лексема болып жұмсалады. Олай болса, сөзжасамдық үдеріс нәтижесі – лексемалар. Ал бұл лексемалар әр түрлі қызмет атқарып, түрлі мағыналық қырлармен, стильдік астармен түрленетін ескерсек, онда мынадай ой қорытындысын жасауға болады: тіл – қызметтің нәтижесі емес, тіл қызметінің өзі, үдеріс. Тіл үнемі үдерісте болады, үдерісте болу арқылы ғана тіл өмір сүреді, дамиды. Яғни тілдік бірліктер үнемі қолданыста, қолданыста болғандықтан қызметте болады, ал қызмет – үдеріс. Айталық, дыбыстар – сөз ішінде, сөз – сөйлем ішінде, сөйлем – сөйлеуде, лебізде өмір сүреді де күнделікті қолданыста болып, қызмет атқарады. Тілдің өзегін күре тамырын жалғайтын – мағыналық өзек, яғни сема. Тілдің өзгермелі табиғатын дәлелдей отырып қисынды, өзіндік құрылымдық жасалу жүйесі бар екенін ұмытуға болмайды. Біздің қолданатын ұғымдарымыз – мағына, мазмұн, тұлға, сема, код т.б. тұрақты қайталатып отыратын жүйенің сипатын танытады. Адам танымының өсуі де осымен сабақтаса дамиды.
Кез келген сөз – табиғатты затпен, құбылыспен дәлме-дәл бірдей келе алмайтыны белгілі. Бұл жайында әлемдік лингвистикалық әдебиеттерде алуан түрлі пікір мол (О. Есперсен, Ф.Ф. Фортунатов, Б. де Куртенэ, Ф. де Соссюр, А.А. Потебня, Э. Сепир, Ф.П. Филин, А.А. Леонтьев, Н.Я. Марр, А.А. Реформатский т.б.]. Сөз – табиғаты зат пен құбылыс туралы ұғымының баламасы ретінде танымның эквивалентті бола алады. Сөзжасам негізінде пайда болған сөздер жөнінде де осы пікірді айтуға болар еді. Туынды сөздер де, олардың туынды немесе ауыспалы мағыналары да табиғаттағы заттар мен құбылыстардың, олардың белгілерінің тура көрінісі емес. Тек солардың адам санасында бейнеленген ұғымының көрінісі. Туынды сөздің мағынасы заттар мен құбылыстарға тікелей тәуелді бола алмайды. Өзін құрап тұрған, туғызып тұрған себепші негіздің мағынасына тікелей тәуелді. Өзін құрап тұрған, туғызып тұрған себепші негіздің мағынасына тікелей тәуелді. Бұл тәуелділік туынды сөздің ішкі семантикалық құрылымының күрделілігінен туындайды. Туынды сөз жасаушы себепші негіз мағынасы адам санасында қалыптасқан, қабылданған көп қырлы ұғым. Осы көп қырлы ұғымды білдіретін негіз сөздің мағынасы жіктеледі, дифференциацияға түседі. Мағыналық жіктеліс нәтижесінде нақты сөз жасалады.
Табиғаттағы зат не құбылыстың санадағы ұғымын бейнелейтін негіз сөз бен туынды сөз болғандықтан, мұндай сөздердің ішкі мағынасының ұғыммен байланысы терең. Туынды сөздің екіншілік мағынасы өзін жасаушы негіз сөз мағынасы негізінде жасалады. Адам танымында танылып, із қалдырған зат не құбылыстың бейнесі, туынды сөзде дара бейне ретінде бағаланып, жеке денотаттық мағына иеленеді.
Сөздің таңбалық қасиетін анықтау күрделі философиялық, семиотикалық мәселе. Негіз (түбір) сөздің не архетиптің жасалуында, адам санасында мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан таңбалық – тілдік жүйенің бар екені дау тудырмайтын ғылыми факт. Тарихи сөзжасам шеңберінде қарастырылуға тиіс, онтологиялық мәселе шешімін күтуде, Глоттогенезге қатысты, космогониялық, табиғилық, антропологиялық, әлеуметтік т.с.с. қағидаттар негізіндегі зерттеулер ауадай қажет. Әрбір туынды тұлғаның өзіндік пайда болу жолы мен танымдық түсінігі бар. Туынды жеке сөздің пайда болуы таным-түсініктің дамуымен тығыз байланысты, ал түбірлес сөздердің санының молдығы оларды жасаушы негіз сөздің (түбірдің) мағыналық ауқымдылығына және түсініктің кеңдік қасиетіне тікелей байланысты. Айталық, «бас» сөзінен тараған түбірлес туынды сөздердің көптігі «объект» ретінде бастың жақсы танылғандығынан, ол туралы түсініктің аса терең екендігінің кепілі. Яғни туынды сөздер мен адамның дүниетанымының арасында табиғи генетикалық байланыс бар деп есептеуге болады.
Сөзжасамдық үдерістің орындалуының өзі, түптеп келгенде, адамның дүниетанымымен тығыз байланысып, орайласып жатады. Адам танымы белгілі денотаттың сәйкес белгілері мен сәйкес емес белгілерін бірте-бірте тану нәтижесінде ұғым қалыптастырады. Денотаттың сәйкес белгілерінің ұғымдық атауы — синонимдік жүйені, денотаттың сәйкес емес, қарама-қарсы белгілерінің ұғымдық атауы — антонимдік жүйені құрайды. Сөздердің синонимдік, антонимдік, көпмағыналылық жүйелерінің болуы танымның тікелей жемісі, сөзжасамдық үдерістің нәтижесінде жасалатын тілдік құбылыс. Сөзжасам үдерісі – кез келген сөздердің күрделенуі немесе жұрнақпен түрлене алу қабілеті ғана емес, тілдік ішкі заңдылыққа сүйенетін, барынша жүйелі де нақты үдеріс. Сөзжасамдық үдеріс тек адам танымына тәуелді. Танымында бар ұғым сөзжасамдық үдеріс негізінде ғана сөзге айналып, таңбалана алады. Ал сөзжасам арқылы таңбалану дегеніміз – туынды сөздің пайда болуы. Сөзжасамдық үдеріс арқылы жасалатын туынды сөздердің пайда болуында мынадай заңдылықтар болады: уәждеме – уәждеме, туынды сөздің негізделуі; абстракция – нақтылықтан жалпы, негізгі қасиеттері бөлек қарастыру; ассоциация – адам психикасының, заттар мен құбылыстардың қасиеттерін байланыстыра алуы.
«Уәждеме» терімсөзі көне грек философиясының постулаттарынан бастау алады да, табиғаттағы заттар мен олардың атауы арасындағы байланыстылықты тексеретін ілім ретінде қалыптасады. Сондықтан бұл терімсөз алғашқы қолданысынан бастап-ақ номинация теориясымен, қоршаған ортаны танудағы адамның танымдық талдауымен тығыз байланыста болды. Белгіленген заттың негізгі белгілерінің аталуында сақталуы және номинациялық құрылымның доминантпен арасындағы байланыстың болуы тіл білімінде сөздің ішкі тұлғасы немесе тілдік таңбаның негізділігі (мотивированность) ретінде қарастырылады. Тілдің «ішкі және сыртқы» тұлғасы деп бөлу В. Гумбольдт еңбектерінен басталып, А.А. Потебня т.б. ғалымдар зерттеулерінде жалғасын тапты.
Қазіргі жалпы тіл білімінде сөзжасамдық уәждеменің лингвистикалық теорияның жеке пәні ретінде, жеке зерттеу объектісі мен заңдары, өзіндік ұғымдары мен терімсөздері қалыптасқан. Тілдігі екіншілік мағына беретін туынды сөздің номинативтік қызметі тура мағынасы арқылы жүзеге асырылмайды, оның негізіндегі негіз сөздің мағынасы жатады. Туынды сөзді жасайтын түбірді – себепші негіз деп, пайда болған жаңа денотаттық мағыналы сөзді – туынды сөз деп атаймыз. Себепші негіз мағынасы соның негізінде жаңадан пайда болған екіншілік мағынаның арасындағы қатынас сөзжасамдық талдау үшін маңызды саналады. Яғни туынды сөздің семантикасын айқындауда, сөзжасамдық мағынаның ерекшеліктерін ашуда үлкен рөл атқарады.
Уәждеме – туынды сөздің мағынасының қалай құралатынын анықтайды. Кез келген сөз танымның нәтижесі болғандықтан, сөздің тууының негізділігі яғни уәждеме таныммен тығыз қарым-қатынаста болады. Уәждеме нәтижесінде кез келген ұғымды білдіретін кездейсоқ лексема жасала бермейді: сөздің негізделуі үшін ол ұғым адам санасында, ойында қабылдануы шарт. Мысалы, қой – қойшы –қойшылық — қойша т.б. сөздер негізделе отырып, жаңа туынды сөз жасауға себеп болады; ал, «қойтық, қойра, қойнық т.с.с.» жаңа сөз жасалмайды. Демек, танымда мұндай ұғымдар болмағандықтан, мұндай сөздердің тууына қажеттілік те жоқ (бұл мысалдарда аффикстердің табиғатын ескерген жөн). Әрі жаңа сөздің жасалуының басты шарттары – синтагматикалық және парадигматикалық байланыстар заңдылықтарының орындалуы кездейсоқ сөздердің жасалуына жол бермейді.