Шiлiктiден шыққан ерте сақ алтыны
“Мәдени мұра” бағдарламасының аясында соңғы жылдары осы Шiлiктi даласында сақ дәуiрiнiң 2 үлкен, 3 кiшкене обасы зерттелдi. 2-Шiлiктi қорымының №1 обасынан көп алтын түйме-қапсырмалар табылды.
Бұл қорымдағы №1 оба басқа обалардан өзінiң көлемi жағынан ерекше, оның диаметрi 100 метрге жуық, биiктiгi — 7,9 м. Оба үш қабаттан тұрады. Бiрiншi қабаты топырақ пен қиыршық құм, екiншi қабаты үйiндi тас, оның астында қабырғасын екi қатар самырсын қарағайынан рген ағаш қабiрхана. Қабiрхана ұзынша келген т ртбұрышты құрылыс, ол ұзына бойымен шығыстан батысқа қарай созылып жатыр. Қабiрхананың iшкi пошымы жатқан Бөшке сияқты, оның қабырғасы ортан белiне қарай кеңiп, төбесiне қарай қайта тарылады. Қабiрхана еденiнiң аумағы 33,6 м2. Ағаш Бөренелерден салынған қабiрхананың шығыс жақ бетi пирамидаға ұқсас.
Алтын әшекей заттар қабiрхананың шығыс Бөлiгiнде, м лшермен 12 шаршы м аумақта, қалыөңдығы 1,8 м топы-рақтың әр қабатынан шықты.
2-Шiлiктi қорымының №1 обасынан барлығы 4262 дана алтын заттар табылды. Оның 153 данасы — мәлiннiң маскасы бейнесiнде, 36 данасы — бүркiт-самұрық бейнесi, 20 данасы — бұғылар, 38 данасы — қасқыр (аю) түрiнде, бiр түйме-қапсырма бесжұлдыз, бiр қапсырма арқар бейнесiнде. Сонымен қатар 23 дана қоңырауша түрiндегi, 63 дана кеңiрдекше түрiндегi, 17 дана алтын тiлiкше, 8 дана алтын сым, 107 дана жартышар сияқты салпыншақтар, 2793 дана миниатюралық кесеге ұқсас құлақшалы салпыншақтар, 143 ұсақ кеңiрдекше тiзбе, 859 шығыршық тiзбе табылды.
Арқар түрiндегi қапсырма. Бұл әшекей түрi жалғыз-ақ. Құйылған саф алтын. Табылған заттардың iшiндегi ең iрiсi де, салмақтысы да. Бұл — киiмге тағылатын қапсырма-әшекей. Оның арт жағында үлкен екi iлгегi бар. Арқардың к өзі, құлағы, тұмсығы, аузы, тұяқтарына к кшiл ақық тас орнатылған. Кеудесiнiң аса салбырамай, мүйiөзі жарты айланып бiткенiне және бұдырларының аса томпақ болма-ғанына қарағанда мұнда жас құлжа бейнеленген. Мойны-ның, алдынғы екi қолының, санының, жағының бұлшық ет-терi теуiп тұр. Тұяқтары тiгiнен қадалған. Бiрдеңеден секем алып, ытқып кетуге дайындалып тұрған жануардың түрi. Өте әдемi мүсiн, дене арасалмағы (пропорция) жақсы сақталған.
Сақ-скиф нерiнде арқар жиi кездеседi. Ол бiзге Алтай-дағы Пазырық обасынан /1/, Минусин ойпатындағы Тағар мәдениетi заттарынан /2/, Солтүстiк және Орталық Қазақ-стан ескерткiштерiнен /3/, Тува жерiндегi Аржан обасынан /4/ белгiлi.
Бесжұлдыз түрiндегi әшекей қапсырма да бiр-ақ дана. Алтыннан жасалған д ңгелек тiнге бесжұлдыз орнатылған. Бесжұлдыздың жан-жағы және ортасы сүйек пен мүйiзден, жұлдызшалары лазуриттен (минералды к к тас). Жұлдыз-шаның шеттерi мен д ңгелек тiннiң айналасына алтын жiпсе салынған. Бесжұлдызы бар д ңгелек түймешенiң артқы жағының ортасында түймелiкөбар. Бiздiңше сақ-скиф ескерткiштерiнiң бiрнешеуiнен ақ бесжұлдыз белгiлi. Оның бiрi — Ольвиядан /5/ табылған сырғаның ортасындағы, екiн-шiсi — Симферополь түбiндегi /6/, үшiншiсi — таштық кезеңi-нiң Уйбат қорымынан /7/ табылған бесжұлдыз. Дегенмен бұл бесжұлдыздар өзінiң жасалған материалының қымбат-тығы, әшекейдiң әдемiлiгi жағынан Шiлiктiнiкiне жетпейдi.
Мәлiн бейнесiндегi қапсырма-түйме. Мұндай әшекей 153 дана. Бұл өзінiң композициясы жағынан те күрделi әшекей. Онда үш тұрық, үш мағына бар. Әшекей алыстан қарағанда мәлiн (мысық) тектес жыртқыштың бет-бейнесiн елестетедi. Сондықтан бiз бұл әшекейдi шартты түрде “мәлiн бейнелi әшекей” деп атадық. Ал ендi әшекейге үңiлiп қарасақ, оның бiр-бiрiне тұмсығын түйiстiрiп, бетi мен мүйiөзі анық көрiнiп тұрған екi таутекенiң бейнесiнен құралғандығын байқауға болады. Таутекелердiң к өзіне, тұмсығына, аузы мен құлағына к к ақық тас (бирюза) орнатылған. Таутекелердiң мойны мен бетiнiң бұлшық еттерi сыртқа теуiп тұр, жануарларда бiр iшкi күйзелiс, шиыршық ату белгiсi бар. Сондықтан да олардың к здерi те үлкейiп, д ңгеленiп, шарасынан шығып, танаулары желбiршектенiп кеткен. Iшкi арпалыстың, экспрессияның белгiсi бар. Таутекелердiң мүйiздерiндегi белдеулер те анық, олар әр мүйiзде жетеуден. Ал ендi осы құйма алтыннан жасалған әшекей затты бiр қырынан қарасаңыз тура қалықтап ұшып келе жатқан алып бүркiттi (құсты) елестетедi. Бүркiттiң басы, к өзі, тұмсы-ғы анық бейнеленген. Таутекелердiң бұлшық еттерi, тарам-тарам болған мойындары бұл әшекейдi қырынан қарағанда құстың қанатына айналады. Бүркiттiң қанаттары жайыл-ған, басы мен топшысының арасы — желкесi томпайып бiткен, асқан қайраттылықты танытып тұр.
Әшекейдiң арт жағында үш түймелiкөбар. Екеуi таутеке-лердiң басының тұсында да, ал үшiншiсi — құстың кеуде тұсында. Осы үш түймелiк арқылы әшекей өзінiң тағылған қалпын өзгертпейдi. Бұл әшекей сақ-скиф нер бұйымда-рында бұрын соөңды кездеспеген.
Бұғылар деп аталатын әшекейлер. Саны — 20. Құйма әшекей. Әшекейдiң тiнiн екi бұғының мойны, басы және мүйiздерi құрайды. Екi бұғы мойнынан бiр-бiрiмен жым-дасып кеткен, бастары екi жаққа қарап тұр, зара қосылып кеткен мүйiздерi бiр композиция құрап тұр, бейне бiр мәуелi талдың бұтақтары сияқты. Бұғылардың аузы, мұрны, құлағы к к ақық таспен безендiрiлген. Әрбiр бұғының мүйiөзі т рт саладан тұрады. Мойындарын к терiп, тұмсықтарын аспанға қарай шүйiрiп, құлақтарын қағып тұрғанына қара-ғанда бұғылар бiрдеңеге құлақ түрiп, тосып тұрғанға ұқсай-ды. Оның үстiне жануарлардың дене бұлшық еттерi сыртқа теуiп, сiресiп тұр. Менiңше бұл әшекейде сақтардың туу, сiп- нуiмен байланысты дүниетанымы бейнеленген. Бұғылардың денесiнiң түйiскен жерiндегi ойық ұрпақ тарайтын мүше, қосылған мүйiздер — мәуелi мiр бәйте-регi. Жалпы, сюжет туу және сiп- ну идеясын бейнелейдi. Әшекейдiң артқы жағында үш түймелiгi бар. Бұған ұқсас екi бұғының мүйiз түйiстiрiп тұрған бейнесiндегi алтын әшекей кеөзінде Жетiсудан табылған Жалаулы к мбесiнiң iшiнде болған. Осы уақытқа дейiн Жалаулы к мбесiнiң к п заттарының мезгiлi белгiсiз болып келген. Ендi бiз Жалау-лы к мбесiндегi алтын бұғылардың м лшерлi заманын анықтай аламыз.
Бүркiт түрiндегi әшекей-қапсырма. 36 данасы табылды. Құйма саф алтын. Қанатын жайып-қомдап, мойнын iшiне алған бүркiттi елестетедi. Тұмсығының үстi д ңестеу. К зде-рi д ңгелек, үлкен. Денесiнiң үстiңгi жағы және қанаты м лшермен жалпы ұқсастырылып бейнеленген, ол томпайып келiп, сүйiрленiп бiтедi. Жыртқыш құстың денесiнiң Төменгi жағы, аяғы, құйрығы да нобайлап қана берiлген, тырнақ-тарының ұшы д ңгеленiп бiткен. Зер сала қараған кiсiге құстың аяғын шағып жатқан жыланның басын, денесiн көруге болады. Жыланның иiрiлген денесi бiр жағынан құс-тың бауыр жақ Бөлiгiн де құрап тұр.
Шiлiктi алтын заттары сақ-скиф дүниесiнiң басқа аудан-дарынан (Тилля-Тепе, Әмудария к мбесi, Қаратеңiз жаға-лауы) табылған алтын заттарға қарағанда көнелеу. Бұл жағдай скиф-сақ аң стилi нерiнiң алғашқы шыққан отаны деген бiздiң түсiнiктерiмiзге өзгерiс енгiзуi мүмкiн.
Сақ-скиф дүниесiнiң басқа к пшiлiк алтын әшекейлерi-нен Шiлiктi алтынының ерекшелiгi — ол құйма алтын және сапасы те жоғары. Бұл алтын заттар жай әшейiн лген адаммен бiрге қоюға арналған ғұрыптық зат емес, бұл әше-кейлер — патшаның тiрiсiнде жиынға, мерекелерге киетiн киiмi.