Символдық интеракция ілімі

Әлеуметтанудағы белгілі теориялық бағыттардың бірі символдық интеракцияның өкілдері: Ч.Х.Кули (1864-1929), Дж.Г.Мид (1863-1931), Герберт Блумер (1900-1987), Ирвинг Гоффман (1922-1982). Символдық интеракция әлеуметтік өзараықпалдастық ілімінің негізі ретінде адамдардың өз іс-әрекеттерін басқалардың іс-әрекеттерімен сәйкестендіру процесін алады. Адам өз әрекеттерін өзгелермен салыстыра отырып, әрекеттерге белгілі бір мән-мағына береді немесе әрекеттің мән-мағынасын өзгертіп отырады. Бұл қағидадан шығатын тұжырым — «қоғам -біржақты анықталған, сұрыпталған, орындалуы міндетті әлеуметтік ережелердің нақты жиынтығы емес, тұрақты іс-әрекет жүйесі де емес, ағымдағы, бірақ құрылымдалған интеракция процесі».

Символдық интеракция ілімінің негізін қалаушылардың бірі -психологиялық бағыттың өкілі болып табылатын Чарльз Хортон Кули инстинктивизм мен натурализм идеяларына қарсы шықты. Оның белгілі жұмыстарының қатарында «Адам табиғаты және әлеуметтік тәртіп» (1902), «Әлеуметтік ұйым» (1909), «Әлеуметтік процесс» (1918), «Әлеуметтанулық теория және әлеуметтік зерттеу пәні» (1930) бар.

Ч.Кули тұжырымдарының негізгі өзегі — тұлға мен қоғамның өзара қарым қатынасы. Ол тұлға мен қоғам біртұтас деп есептеді. «Тұлға» мен «қоғам» адамның өзараықпалдасуының екі қыры ғана. Осы өзараықпалдастықты тұлғалық тұрғыдан (тұлғаның өзіндік санасы, әлеуметтік «мені» тұрғысынан) немесе қоғамдық институттар тұрғысынан зерттеуге болады.

Ч.Кули — «бастапқы топтар» және «айнадағы «мен» ілімінің» негізін салушы. Оның ілімдері Герберт Спенсердің органикалық және эволюциялық ілімінің ықпалында дамыды. Кули өз іліміне Г.Спенсердің табиғи және әлеуметтік эволюцияның біртұтастығы мен өзара байланысы идеясын арқау етті.

Адам табиғатын Ч.Кули екі жақты сипаттайды. Біріншісі — табиғи биологиялық, яғни адам тұқым қуалайтын «қалыпты емес импульстар мен қабілеттердің жиынтығы» деуге болады. Ч.Кулидің пікірінше, осы қасиеттер адамның алғашқы даму сатысына тән болды. Екіншіден, адам табиғаты тек әлеуметтік табиғат ретінде ғана түсіндірілуі керек. Әлеуметтік табиғат адамның басқа адамдармен өте тығыз және жақын ықпалдастығының нәтижесі. Адамның ең жақын ықпалдасуы, әлбетте, отбасында және көршілермен екені мәлім. Басқаша айтсақ, отбасы мүшелері мен көршілер адамның үнемі айналасында болады. Бұл топты Кули «бастапқы топ» деп атайды. Адамның әлеуметтік табиғатын бүкіл адамзатқа тән әлеуметтік сезімдерді, ұстанымдарды, адамгершілік ережелерді құрайды және адамның әмбебап рухани ортасын айқындайды.

Чарльз Кули өзі ғылымға енгізген «бастапқы топ» ұғымын «тығыз, тікелей байланыстар мен ынтымақтасу тән топ» деп анықтама берген. Осы топтың «бастапқы» болуының мәні — адамның әлеуметтік табиғатын және индивидтің мінсіз мұраттарын қалыптастыруға негіз болуы. Отбасы, балалардың ойын тобы, көршілер, ересектердің қауымдық топтары барлық аумақта, барлық кезде болған және қалалар пайда болып, қарым-қатынастар аясы кеңімеген болса, бола берер еді. Өмірдің рационалдануы адамдар арасындағы тығыз, жақын қарым-қатынастарды бұзды.

Ч.Кулидің пікірінше, «бастапқы топ» үлкен топтар сияқты, ол тез өзгеріске ұшырамайды. Сонымен қатар, макродеңгейдегі өзгерістер шағын топтардағы қарым-қатынастар мазмұнына ықпал етеді. Осының нәтижесінде Ч.Кули «адам табиғаты тек индивидтің өзіне ғана тән ерекшелік емес, ол «топтық» және әлеуметтік сананың жалпы алғышарты болып табылатын қоғамның бастапқы сатысы» деген тұжырым жасады.

Осы ойларының негізінде Ч.Кули адамның өзге адамдарды қабылдау механизмін түсіндірді. Өзараықпалдастық адамдар арасында бір-біріне ұнамды болуды, яғни симпатияны туғызады.

Чарльз Кули «әлеуметтік болмыс тікелей (тұлғалық) әлеуметтік қарым-қатынастардан тұрады», — дейді. Сондай-ақ, «қоғамды тұлғалар идеяларының жиынтығы» деп түсіндіріп, субъективизмге бой ұрды.

«Айнадағы мен» идеясы арқылы Ч.Кули өзінің ілімін тереңдете түсті. Қоғамдық өмірдің бастапқы деректері — адамдардың бір-бірі туралы ойлары. Осыдан Кули «тұлға — айналадағылардың пікіріне адамның психологиялық реакциясының жиынтығы» деген қағиданы ұсынады. Олай болса, біздің әрқайсысымыздың өзіміз туралы пікірімізге басқалардың бізді бағалауы да ықпал етеді екен. Мысалы, Кулидің пікіріне сәйкес, адамның өзі туралы ойы үш негізгі элементтен тұрады:

• Басқалар мені қалай бағалайтыны туралы пікір;
• Менің өзім туралы пікіріме басқалар қалай қарайды;
• Базбір «мен» деген мақтаныш немесе толымсыздық, мүсәпірлік, бейшаралық сезімі.

Адам басқалардың өзі туралы не ойлайтынын, айнаға қарағандай, мұқият зерделеп, өзіне-өзі баға береді. Ч.Кулидің әлеуметтік болмыс туралы ойы әлеуметтік психологиядағы жаңа бағыттардың, оның ішінде «әлеуметтену ілімінің», «тұлғаның рөлдік ілімінің», «шағын топтар социологиясының» дамуына мүмкіндік берді.

Символдық интеракциялық бағыттың өкілі Дж.Мидтің теориялық мұрасы америкалық әлеуметтанудың алтын қорына енді. Ол көзі тірісінде ғылыми ортаға белгісіз болға еді. Тек дүниеден өткен соң ширек ғасырдан кейін ғана еңбектері жарыққа шыға бастады. Қазір Дж.Мид америкалық қоғамдық ойдың Пирс, Джемс, Ройс, Сантаян, Дьюи, Уайтхед сияқты көрнекті өкілдерінің қатарына қойылып жүр. Сондай-ақ, Дж.Мидтің есімі Эдмунд Гуссерль, Жан Поль Сартрмен қатар айтылады.

Д.Мид көзі тірісінде өз көзқарастарын жинақтап, жүйелеген жоқ дедік, оны шәкірттері жасады. 1934 жылы Д.Мидтің дәрісін тыңдаған студенттер өз ұстаздары оқыған дәрістің конспектісі мен мақалалардың негізінде «Ақыл-ой, адамның «Мені» және қоғам» деген кітапта Мидтің ғылыми ілімін жүйеледі.

Дж.Мид көзқарастарына Джон Дьюи ықпал етті деп есептеледі. Дьюи мен Мидтің прагматизмі 20 — жылдары Чикаго университетінде студенттерге дәріс кезінде баяндалды. Мид көзқарастарының қалыптасуына Уотсон бихевиоризмінің де ықпалы болды.

Әлеуметтік психология әлеуметтік тәжірибені индивидтің психологиясынан бастаса, Мид әлеуметтанулық тәжірибені түсіну үшін әлеуметтік әлемді бірінші қою керек деп есептеді.

Мид үшін әлеуметтік тұтастық жеке ақыл-ойдан барлық жағынан бұрын, соның ішінде уақыт жағынан да бұрын пайда болды. Тек бастапқы әлеуметтік топ болғанда ғана индивид өзін-өзі таниды.

Ал әрекет туралы ойы бихевиоризмге жақын болғанмен, оның өзгешелігі бар. Ол — «стимул реакцияға мәжбүрлемейді, ол тек әрекеттің салдары немесе мүмкіндігі», — дейді.

Енді символдық интеракция ілімінің кемшілігі мен артықшылығы туралы айтсақ. Артықшылығы — индивидаралық өзара ықпалдастықтарды және саналуан баға беру қажеттілігі туындайтын бұқаралық әрекетті түсіндіруге, сипаттауға мүмкіндік береді.

Ал кемшілігі — адамның рефлекстік қасиеттерін тым жоғары бағалау, яғни адамның санасындағы бейне, ойлау, жеке бақылау, адамның өзінің және өзгенің іс-әрекетіне саналы қарым-қатынасы. Символдық интеракция адамның әлеуметтік ортаны қабылдауы, түйсінуі мен іс-әрекетіндегі тұрақтылық пен стереотипі ескермейді. Күнделікті өмірде біз кейбір әрекеттерді ойланбай-ақ іске асырамыз, оған жан-жақты баға беріп, саралап, жаңалаймыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Әлеуметтану. Екі томдық. Редакциясын басқарған М.М.Тәжин. Алматы, 2005
• Гофман И. Представление себя другим в повседневной жизни. М., 2000.
• Гоффман Э. Моральная карьера душевнобольного пациента // Социальные и гуманитарные науки. Отечественная и зарубежная литература. Сер. 11. Социология: РЖ. М.: ИНИОН. 2000, № 1.