Вернер Зомбарт және неміс әлеуметтануы

Белгілі неміс экономисі, социологы, тарихшысы әрі философы Вернер Зомбарт 1863 жылы 19 қаңтарда Эрмслебенде дүниеге келді, 1941 жылы 18 мамырда Берлин қаласында қайтыс болды. Ғалымның өмірбаянындағы аса табысты кезеңдердің бірі ретінде оның Макс Вебермен бірге «Әлеуметтік ғылым мен әлеуметтік саясат мұрағаты» деп аталатын неміс социологиялық журналын шығарғаны жиі еске алынады.

Вернер Зомбарттың ғылыми шығармашылығы социалист ретінде басталған болатын, бірақ 1907 жылдан бастап ол марксизмнен алшақтады. Марксизмнен алшақтауына қарамастан ғылыми ортаның В.Зомбартқа сенімсіздігі — оның ғылыми мансабына кедергі жасағаны да рас. Тек 1917 жылы ғана Вернер Зомбарт Берлин университетінің әлеуметтану кафедрасына меңгерушісі болды және осы университетте 1934 жылға дейін қызмет етті.

Зерттеушілер Вернер Зомбартты Густав Шмоллердің шәкірті ретінде атайды, себебі кезінде Вернер Зомбарт Г.Шмоллер құрған «Әлеуметтік саясат одағына» мүшелікке өткен еді және оның тарихқа, әлеуметтік өмірге көзқарасын қолдаған болатын.

Жалпы Зомбарттың шығармашылығындағы өзгерістерге талдау жасасақ, оның көзқарастарының биологизмнен марксизмге, тіпті кейін әсіре ұлтшылдыққа дейін ұрынғанын көре аламыз. Әсіресе В.Зомбарттың 1915 жылы жарық көрген «Саудагерлер мен батырлар» деген еңбегінде ұлтшыл көзқарастарына куә боламыз. Зерттеушілер В.Зомбарттың әсіре ұлтшылдыққа ұрынуын капитализм дағдарысымен түсіндіреді.

ХХ ғасырдың отызыншы жылдары әлемді шарпыған экономикалық дағдарыс кезінде Вернер Зомбарт фашистік идеяларды жақтады. Соңғы жұмыстарының бірі — «Неміс капитализміндегі» тұжырымдарына зерттеушілер «алжи бастаған қарттың ойлары» деп баға береді, себебі зерттеуші «бүкіладамзат тіршілігінің мәні — Германияның ұлылығында» деген ғылымға жанаса қоймайтын тұжырымды дәлелдемек болған еді.

В.Зомбарт ұсынған жүйеде әрбір адам жоғарғы билікте отырғандар анықтаған, көрсетіп берген орында болуы тиіс. «Мемлекеттің басында жоғары шенді әскерилер болуы керек» деген ойы — неміс фашизмінің саясатын ақтауға негіз болғаны да дау туғызбас. Дегенмен, В.Зомбарттың ғылыми шығармашылығындағы өзгерістер — оның ғылымға енгізген тың ойларының құндылығын кемітпейді.

Вернер Зомбарт еңбектерінің басым бөлігі капитализм мәселесіне арналғанын олардың аталуынан көреміз. Капитализмді зерттеуді Зомбарт өзі анықтаған әдіснамалық принциптер негізінде жүзеге асырды. Атап айтар болсақ, ол принциптер — мыналар:

• Капитализмнің әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау — капитализмнің саналуан нақты тарихи және мәдени көріністерін қамту арқылы жүргізілуі керек;
• Капиталистік құрылыстың және қоғам өмірі түрлерінің дамуында ұлттың биологиялық қасиеттері негізгі рөл атқарады;
• Дамыған капитализмге тән негізгі құбылыс ретінде капиталистік кәсіпорын — экономикалық қатынастардың салыстырмалы түрде тәуелсіз субъектісі және оның бастапқы нұсқасына сәйкес келмейтін мотивацияның қайнар көзіне айналады;
• Капитализм — уақытша құбылыс. Ол кейбір халықтардың мәдениеті сияқты теңдессіз және қайталанбас құбылыс ретінде тарих сахнасына бір-ақ рет ғана шығады.

Вернер Зомбарт іліміне мұқият талдау жасай отырып, оның кейбір көзқарастары маркстік ілімге сәйкес екенін көреміз. Мысалы — таптар, олардың арасындағы күрес, революция және оның рөлі т.б.

В.Зомбарттың капитализм туралы еңбектерінің басым бөлігіне антииндустриялық мазмұн тән. Ғалымның антииндустриализмін оңай түсіндіруге болатын сияқты, себебі — Зомбарт Г.Шмоллер құрған тарихи мектеп өкілі екенін айтып өттік.

В.Зомбарт техниканы прогресс ретінде мойындағанмен, оның салдарын зиянды деп есептеді. Оның индустриялық қоғамға қарсы шығуы кейін Франкфурт мектебінде жалғасын тапты.

В.Зомбарт «техника өндірісті дамытты, бірақ ғылыми-техникалық революция неміс қоғамының іріп-шіруіне, рухани дағдарысына алып келіп отыр» деп есептеді. Бұл жағдайдан шығу жолын, яғни индустриялық өркениетті тек неміс бюргерлігі ғана жеңе алады, олай болса, ел өзінің тарихи, ділдік түп-тамырына қайта оралуы тиіс. Осыған байланысты В.Зомбарттың шаруашылық жүргізудің капиталистік әдісін зерттеген жұмыстары күні бүгінге дейін маңызын жоғалтқан жоқ.

Вернер Зомбарт әлеуметтік-экономикалық бағытты ұстана отырып, ғылыми айналымға «капитализм» мен «капиталистік рух» деген ұғымдарды енгізді. Осы ұғымдар арқылы еуропалық шаруашылықтың дамуының он бір ғасырлық тарихын көрсетіп бермекші болды. Ғалымның мақсаты -шаруашылық дамудағы «рухани байланыстарды табу» болатын. В.Зомбарттың осы көзқарасы антимарксшіл сипатта екені күмән тудырмайды.

Макс Вебердің де шаруашылық пен мәдениет арасындағы байланыстар бағытында зерттеу жүргізуіне Зомбарт ықпал етті деуге негіз бар, себебі олардың жұмыстарынан екеуіне де ортақ пікірлерді кездестіреміз. Дегенмен, кейінірек М.Вебер одан алшақтап кетті.

«В.Зомбарттың Макс Веберден айырмашылығы неде?» деген сұрақ көпшілікті қызықтырады. Айырмашылық — В.Зомбарттың капитализмнің пайда болу себептерін көпфакторлы нұсқалар әдісі арқылы зерттеуді үсынуы. Айталық, В.Зомбарт «капиталистік рухты» кәсіпкерлік және мещандық деп екіге бөлді.

Сонымен қатар капитализмнің дамуындағы діннің рөліне қатысты М.Вебердің тек протестантизмді марапаттауына қарсы болды және діни ағымдар капитализмнің дамуына әртүрлі ықпал етеді дейді. Мысалы, католицизм Испаниядағы капитализмнің дамуына кері ықпал етсе, басқа еуропалық елдерде, керісінше, оң ықпал етті. Дегенмен, В.Зомбарт протестантизмнің рационалдықты дамытуға қосқан үлесін жоққа шығармайды және Макс Вебердің көзқарасымен келіседі.

Вернер Зомбарт іліміндегі шаруашылық пен дін арасындағы өзара байланысқа қатысты тың ой — яһуда (иудей) дінін уағыздаушылардың Еуропадағы капитализмнің өркендеуіне қосқан үлесі.

Еврейлер уағыздайтын дін олардың іс-әрекетін рационалды жүзеге асыруына мүмкіндік берді және жаңа қатынастарға тез бейімделуге итермеледі, еврейлерді психикалық деңгейде қиындыққа төтеп беруге үйретті деген пікірде болған В.Зомбарт капитализмнің дамуын рухпен байланыстыруын негіздеді. «Дамудың себеп-салдарын экономикадан іздеу — бос әурешілік» деп түсінді. Зомбартша, XVIII ғасырдың соңында капитализмнің дамуына негізінен түрткі болған кұбылыс — неғұрлым пайданы көбірек табу.

«Пайдаға құнығу сезіміне не ықпал етті» деген сұраққа Вернер Зомбарт былай жауап береді: біріншіден, герман-роман рухының түп-тамырында жатырған табигат туралы пайымның цазіргі замангы техниканы жасауга мүмкіндік беруі; екіншіден, еврейлер рухы дүниеге алып келген — биржа. Міне осы қос фактордың өзара үйлесімі капиталистік пайдаға құнығуға негіз бола отырып, жаңа рухтың сыртқы бейнесін сипаттайтын қалыпқа айналды.

XVII ғасырдан бастап еврейлер Еуропадағы шаруашылыққа ықпал етті. «Баюға деген талпынысты олардың діні де қолдады», — дейді Зомбарт, ал христиан дініндегілер капитализмге баяу аяқ басты, себебі «баюды күнә» деп түсіну, ғұрыптар мен адамгершілікке бастайтын уағыздар капиталистік рухтың дамуына кедергі келтірді.

Христиандар арасында капиталистік рухқа бой алдырғандардың алғашқы легі жаңа жерге қоныс аударушылардан, өз қауымынан бөлініп қалып, қауымдық, туысқандық байланысты үзгендерден тұрды. Жалпы қауымнан қол үзушілер — сол қауымның неғұрлым тәуекелшіл, батылдау, шаруашылыққа бейім, жаңалыққа құмар белсенді тобы еді.

В.Зомбарт та, М.Вебер де капитализмді қалыптастырушы буржуазияның рөлін ерекше бағалады. Дегенмен В.Зомбарт «Пролетариат» деген еңбегінде пролетариаттың тарихи орнына өзіндік сипаттама береді.

Оның сипаттамасы маркстік ілімдегіден түбегейлі өзгеше десе болады. Бір ғана қырын айтсақ. Мысалы, Карл Маркстегі «пролетарий — жасампаз, прогресшіл, әлемді өзгерте алар күш» болса, Зомбартта «ол — кедей, айқын позициясы жоқ, өзіндік нақты бейнесі жоқ тобыр өкілі». Вернер Зомбарт пролетариат пен шаруаның таптық одағына күмәнмен қарайды, себебі пролетарий мен шаруаның әлеуметтік ортасы мен мүддесі бірдей емес. Айталық, пролетарий негізінен қалада, яғни жасанды ортада өмір сүріп, өз еңбегін сатып күн көреді. Оның меншігі жоқ.

Ал шаруаның меншік көлемі шағын болса да, ол соған «таңулы», тәуелді. Шаруа өмір сүретін орта — табиғи және шаруа отбасымен, қауымдастықпен тығыз байланыста.

Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, Зомбарт пікіріне сәйкес, пролетарийдің «Отаны» жоқ. Қаладағы тұрмыс тіршілік оны қауымынан айырады, отбасы да түрақты емес. Оның араласатын көршісі де, туысқаны да болмағандықтан, қандай да болмасын дәстүрге, ережелерге «байланбаған», яғни тәуелді емес. Сонымен дәстүрлі таптармен салыстырғанда, пролетариат еңбегі мен еңбек қауымдастығының құрылуының сипаты өзгерді. Пролетарий атқаратын еңбектің мазмұны қарапайым, бет бейнесіз, оқшауланған, бейқам бола түседі. Зомбарт суреттегендей, пролетариаттың тіршілігі — әйтеуір бір күнкөріс үшін қарекет, сұрықсыз күндердің тізбегі.

Дегенмен В.Зомбарт пролетариаттың өмірін шаруаға қарағанда, рационалды деп таниды. Рационализм өз кезегінде индивидуализмді дамытады. Ал енді индивидуализмнің дамуына пролетарийдің жалғыздығы да итермелейді деген тұжырым жасайды В.Зомбарт. Капитализмнің миллиондардың еңбегін пайдалануы бұқаралық сипат алады да, пролетарий осы бұқараның кішкентай бір бөлігіне айналады. Бұдан соң, әрине, ол жалпы бұқарамен тұтастанып, сіңісіп кетеді де тобырға қосылады. Осылайша, пролетариат біртіндеп ынтымағы бар күшке айналады. В.Зомбартша, тобыр пролетариаттың «жаңа күдайы» кейпіне енеді және өзіне көсем іздей бастайды.

Пролетариат өзінің барлық күрделі әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің шешімін саяси билікте деп түсінеді. Пролетариаттың шаласауаттылығы мен радикализмге бейімдігін саналуан саяси ағымдар пайдаланып, әртүрлі догмалық көзқарастарды таратады деген пікірде болған В.Зомбарт, әсіресе, социализмнің утопиялық тұжырымдарын сынады. Кейінірек В.Зомбарт іліміндегі «тобыр», «көсем» құбылыстары туралы пікірі басқа ойшылдар мен зерттеушілер еңбектерінде дамытылды.

Әлеуметтануға бет бұрған Вернер Зомбарт «мәдениет туралы ғылым» ілімдеріне сүйеніп, «ұғыну» категориясын енгізді. Ол аталмыш категорияны неоканттық рухта өзгертті. Неоканттық философия тарихты рух өмірі ретінде қабылдайтыны белгілі.

Вернер Зомбарт әлеуметтанудың құрылымын былайша көрсетеді. «Тарих қандай да бір оқиғаны зерттейді» дейді, ал «әлеуметтану болса, қайталанатын оқиғаларды» зерттейді. Мысалы, әлеуметтану шаруашылықтың қоғамдық болмыстағы  орнына  талдау  жасайды.  Қайталанып  отыратын  құбылыстар белгілі бір ырғақ тудырады да әлеуметтанулық заң ретінде көрініс береді. Олай болса, әлеуметтанудағы кез келген зерттеу «тарихи-әлеуметтанулық сипатта болады» деген қорытынды жасайды.

В.Зомбарттағы әлеуметтанудың үлгісін қарастырсақ. Біріншіден, ол философиялық және арнайы болып екіге бөлінеді. Философиялық әлеуметтану тәжірибеден тыс сипатта және әлеуметтілік тұрғыдан адам мәдениетін танумен айналысады. Арнайы немесе ғылыми әлеуметтану, керісінше, тәжірибелік сипатта және адамның бірлесе өмір сүруін зерттейді.

Арнайы әлеуметтану психологиялық және ноологиялық болып бөлінеді. Психобиология жаратылыстану ғылымдарының аясында дамиды және индивидтердің өзараықпалдастығы негізінде адамның рухани әлемін зерттейді, ал ноологиялық әлеуметтану ұғыну әлеуметтануының негізінде мәдениеттің рухани факторларын зерттейді. В.Зомбарттың ноологиясы позитивизмге қарсы рух өмірі немесе психикалық әлемді айқындайды.

Вернер Зомбарт әлеуметтануда танымның теориялық және эмпириялық түрлерін көрсетеді. «Теория» мен «эмпирия» бір объектінің екі жағы ретінде көрініс табады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Арон Р. Әлеуметтанушылық ойдың даму сатылары // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер
• Әлеуметтану. Екі томдық. Алматы, 2004
• Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.: Питер, 2002.