Юрий Шапорин өмірі мен шығармашылығы
Юрий Александрович Шапорин — көрнекті орыс композиторы. Оның шығармалары Ресей музыкасына қосылған өзіндік үлес болып табылады. Музыкалық шығармашылықпен Юрий өзінің өмірлік бағыт-бағдарын анықтаған кезде айналысқан. Отыз екі жасында ол Петербург консерваториясын аяқтап, 1918 жылдан бастап өзін толығымен музыка өнеріне бағыштайды. Оның шығармашылығы 1966 жылы композитор қайтыс болғанға дейін бір толастамаған.
Ю.Шапорин ғұмырының бір ерекшелігі — тынымсыз шығармашылық жұмысында болса, екінші ерекшелігі — басынан қалыптасқан композиторлық стилінің өмір бойы өзгермеуі.
Ю.Шапорин оқыған-тоқығаны мол, өте білімді, жан-жақты адам болған. Ол адамзат тарихына, соның ішінде орыс халқына қатысты деректерге қатты қызыққан. Әдебиет, поэзия, көркемсурет, театр өнерлерін де терең түсіне біпген. Осы білім-дағдылар оның композиторлық шығармашылығына үлкен септігін тигізді. Орыс тарихы мен әдебиетінде кездесетін көптеген сюжет, образдар оның шығармашылығынан көрініс тапқан. Тарихи тақырыптарды суреттегенде, бұрынғы орыс композиторлары секілді, бұрынғы мен бүгінгіні сабактастыра, қазіргі заманға лайыктап пайдаланған. Композитордың «Орыс жері үшін болған соғыс туралы аңыз» ораториясы тарихи тақырыпты көтерсе, «Қашанғы лашын айналмақ» секілді туындылары сол заман құбылыстарын қамтыған туындылар.
Ю.Шапорин туындылары туған жер, орыс халқының тағдыры, оның еркіндік пен бостандық жолындағы күрестерін баяндайды. Ол қаһармандық-эпикалық, батырлық, ұлттық сипаттағы орыс музыкасындағы монументалдық стиль авторы. Композитор шығармашылығының екінші жағында лирикалық образдар тұрады. Ол лириканы эпикалық стильмен байланыстырып, тұтас шығарма жасайды.
Ю.Шапорин шығармаларының жанрлық диапазоны аса кең. Ол орыс ақындарының (А.Пушкин, М.Лермонтов, Н.Языков, Н.Огарев, А.Фет, А.Анненский, А.Блок, И.Бунин, Вс.Рождественский, А.Сурков, М.Исаковский, С.Щипачев, А.Сальников) сөздеріне елуден астам романстар жазып, бірқатар халық әндерін өңдеген.
Композиторлық дарын-қабілеті бойынша Ю.Шапорин — симфонист. Оның алғашқы жетістігі де симфония жанрында жазылған. Бір қызығы, одан кейін композитор бұл салада қалам тартпаған. Оның қызығушылығы көбіне аспаптық музыкаға ауып, композитор өзін вокалдық-симфониялық музыкада көрсете білген.
Кантата, оратория, опера — композитордың сүйікті жанрлары. Оның шығармашылығына тән тағы бір белгі бар: Шапорин сексенге жуық драмалық спектакльдер мен бейнефильмдерге музыка жазған.
Шапорин көпіртіп көп жаза бермеген. Оның музыкалық шығармаларының саны отыздан астам ғана. Осыған театр мен ертеректе жазған романстарын, «Декабристер» операсын да жатқызуға болады. Бұл шығармалары рет санымен көрсетілмеген. Жартығасырлық шығармашылық ғұмыры үшін бұл көп жұмыс емес.
Композитор жазған музыкалық шығармалардың басым бөлігі: «Куликово даласында» кантатасы, «Декабристер» операсы, «Орыс жері үшін болған соғыс туралы аңыз» және «Қашанғы лашын айналмақ» оратория және симфониялары — ірі көлемдегі монументалды шығармалар. Олар өткен заман көріністерін бейнелеген ескерткіштер секілді.
Әрине, мұндай туындылар автордың көп уақыты мен күш-қуатын алған. Шапорин өз шығармаларына өте ұқыптылықпен қараған. Ол шығарма жазардың алдында сол тақырыпқа байланысты өз ойының әбден пісіп-жетілгенін күтетін, кейде шығарманы жазып болса да, сан рет өзгертіп, саласын одан әрі жақсарта түсуге тырысатын. Шығармасының алғашқы нұсқаларын жолдастарына тыңдатып, олардың пікірлерін естігенді ұнататын. Ол төл туындысына сын көзбен қарап, терең ойланатын, өзіне-өзі ешқашан жоғары баға бермейтін қасиеті бар жан болған.
Шапорин шығармалары орыстың классикалық музыкасымен берік байланысты. Ол Глинка шығармашылығында пайда болып, кейін Бородин, Глазуновта жалғасын тапқан қаһармандық-эпикалық дәстүрді қабылдап, одан әрі дамыта түсті. Оның лирикалық туындыларына Чайковский, Рахманинов, Метнер шығармалары әсер еткен. Бірақ өзіндік-шапориндік ерекшеліктері де айқын.
1939 жылдан бастап Ю.Шапорин Москва консерваториясында композиция класынан дәріс берген. Оның шәкірттері қатарында Р.Щедрин, Ғ.Жұбанова, М.Марутаев, Е.Светланов, Н.Сидельников, А.Флярковский, Р.Яхин т.б. атақты композиторлар бар.
Шапорин — ірі қоғам қайраткері. 1932 жылдан ол Ленинград, кейін Москва Композиторлар одағын басқарған. Ол сан рет орыс музыкасымен шетел тыңдаушыларын таныстырды. 1955 жылдан бастап ол кеңестік Бейбітшілік қорғау комитетінің мүшесі болды.
Юрий Александрович Шапорин 1887 жылдың 8 қарашасында Украинаның Глухова деген қаласында зиялы отбасында дүниеге келген. Оның әкесі — суретші — жан-жақты кісі болған. Ол керемет дауысымен орыс халық әндерін орындап, классикалық музыканы сүйіп тыңдаған. Юрий он жасқа келгенде қырық жасар әкесі о дүниеге сапар шегеді. Оның шешесі белгілі Туманскийлер дворяндық отбасынан болатын. Пушкиннің замандасы Василий Туманскийдің жиені болып келеді. Анасы өте дарынды, музыкаға деген сүйіспеншілігі өте жоғары кісі болған. Кезінде Рубинштейннен дәріс алып, Рахманинов, Скрябиндермен қатар оқыған пианино аспабының шебері болатын.
Шапориндер отбасындағы қайғылы жағдай жас баланың дамуына елеулі әсер етті. Олардың үйінде жас кезінен музыканың үні естілетін. Музыкаға қатты қызыққан бала алты жасынан виолончель аспабын меңгере бастаған. Оның алғашқы авторлық шығармалары 10-11 жасында жазылған.
Гимназияда оқып жүрген жылдары Юрий ән өнерімен шұғылданып, опералық әнші болуды армандайды. Оқушылар хорына дирижер болады, гимназия оркестрінде ойнайды. Бір жолы оркестр жас Шапориннің Концерттік вальсін орындайды.
1906 жылы гимназияны бітірген Шапорин Киев университетінің тарих-филология факультетіне оқуға түседі. Осы кездері ол музыка теориясының үлкен маманы Г.Любомирскийден композиция пәні бойынша дәріс ала бастайды. 1908 жылы Петербург университетіне ауысып, тарих-филологиямен қатар заң мамандығын да игере бастайды.
Университет бітіргеннен кейін Петербург консерваториясына оқуға түседі. Оның ұстаздары атақты Н.Римский-Корсаковтың шәкірттері, Беляев үйірмесінің белді мүшелері Н.Соколов (композиция), М.Штейнберг (аспаптану), Н.Черепнин (партитура оқу) болатын.
1914 жылы бірінші дүниежүзілік соғысқа байланысты Шапорин консерваториядағы оқуын тоқтатуға мәжбүр болады. 1917 жылғы көтеріліс кезінде ол әскери борышын өтеп жүрген болатын (1916 жылы әскер қатарына алынған). Сол себепті консерваториядағы оқуын әскерден кейін 1918 жылы аяқтаған. Оның дипломдық жұмысы фортепьяноға арналған соната, бірнеше хор, виолончельге арналған пьесалар болды.
Композитордың шығармашылық қызметі Петроградтағы кіші, кейін үлкен драма театрында басталған. Ю.Шапорин музыка жазған спектальдер қатарында Шекспир, Шиллер шығармалары болған.
Ю.Шапорин музыкасын жазған А.Мохин мен В.Трахтенберг пьесасы С.М.Киров атындағы академиялық опера және балет театрында қойылған. Композитор оның музыкасына революция жылдарында пайда болған әскери әндерді де қосқан.
Ю.Шапорин музыкасы спекталь мазмұнымен толық үйлесім тауып отырған. Комедиялық рухта жазылған шығармалары қалалық ән, би, частушка мен хоровод жанрымен тығыз байланысты болып отырады. Өзінің музыкалық суреттемелеріне композитор ағылшын образдарын суреттейтін блюз, фокстрот сиякты жанрларды да батыл әрі үйлесімді қолдана білген.
Алғашқы музыкалары сәтті шыққан соң композитор 1923 жылы «Блоха» деген атпен сегіз шығармасын жазған. Осы бағдарламалық шығарманың әрбір алтыншы буынына қара өлеңмен жазылған эпиграф сай келеді (сөзін жазған Е.Замятина). Музыканың көңілді, әзіл-сықаққа толы мамұны мен жанрлық сипаты (әзіл өлең, көңілді би, частушка, тұрмыстық вальс) симфониялық және орыс халық аспаптар оркестрін қамтыған (он алты домра, үш баян) аспаптаумен ерекшеленеді. Музыканың ойнақылығын айқындауда ұрмалы аспаптар үлкен көркемдік қызмет атқарады.
Театрда өткізген жылдар композитордың кейінгі жылдарғы шығармашылығына үлкен әсерін тигізді. Оның симфониялық және вокалдық-симфониялық шығармаларында театралды-монументалдық драматургия негіздері қалыптасып, болашақ опера жанрының тууына негіз қаланды.
Театр қабырғасында композитор А.Блокпен танысады. А.Блок редактор, аудармашы және Үлкен драма театрының директоры қызметтерін атқаратын. Оның поэзиясы Шапорин шығармашылығынан маңызды орын алады.
Композитор мен ақынның таныстығы 1918 жылы басталған. Бірде Шапорин «Куликово даласында» поэзиялық цикліне музыка жазу мақсатында ақыннан кеңес сұрауға келеді. Блок өлеңнің көп жерлерін өңдеп, қайта жазған. Алайда кантатаны жазу ісі көп жылдар бойы тоқтап қалған.
20-жылдардың орта шенінде Ю.Шапорин декабристерге арнап опера жазуды ойластырады. Тақырып таңдауға А.Толстоймен қатар қызмет істеген тарихшы П.Щеголев көмектесіп, «Полины Гебль» (шығарманың алғашқы нұсқасының аты) либреттосын жазуға кіріседі. 1925 жылдың 27 желтоқсанында өткен декабристерді еске алу кешінде операның негізгі сюжеттік идеясын анықтайтын бірі лирикалық, екіншісі әлеуметтік екі үлгі ұсынылады. Одан кейінгі жұмыс өте баяу, әрі қиын жылжыған.
Сол кезеңдегі шығармаларының ішінен романстар циклі мен фортепьяноға арналған екі сонатаны атап өтуге болады. 1921 жылы Ф.Тютчевтің сөзіне жазылған романстар — композитордың алғашқы жарыққа шыққан туындылары (1930 жылы жарық көрген). Бұдан кейінгі романстары элегиялық негізде жазылған. Романстарының Ішіндегі әсем үлгісі — «Ұлисың неге түнгі жел».
Композитор шығармаларын асықпай жазған секілді. 20-жылдары жоспарланған До минор симфониясы 1932 жылы аяқталады. Бұл өз кезінің көркем әрі қомақты шығармасы болған. Одан автордың өзіндік стилі айқын көрінеді.
Симфонияның негізгі тақырыбы — суретші және көтеріліс. Кеңестік дәуірдегі музыкалық туындылар секілді (мысалы, Мясковскийдің алтыншы симфониясы) бұл да ғұмырнамалық негізде жазылған шығарма.
30-жылдары Шапорин шығармашылығы жаңа белеске шығады. Ол көптеген романстар, кантата, опера, драмалық спектальдер мен кинофильмдерге арнап музыка жазады. Шығармашылық одақтар құрылған кезде Ленинград Композиторлар одағы төрағасының орынбасары болады. 30-жылдардың орта шенінде Москва Комлозиторлар одағына ауысады.
Ұзақ уақыт үзілістен кейін 1933 жылы Ю.Шапорин «Декабристер» операсын аяқтауға кіріседі. Мұнымен қатар А.Пушкиннің өлеңіне жазылған бес цикл (1938) мен А.Блок шығармалары негізінде жазылған «Алыстағы балалық шақ» (1940) циклдарын жазады.
30-жылдардың екінші жартысында Шапорин «Куликово даласында» кантатасын жазуға қайта оралады. Бұл қаһармандық-монументалдық туынды 1939 жылы аяқталған. Отан қорғау тақырыбына жазылған бұл шығарма орыс халқының басқыншыларға қарсы күресі мен азаттық жолындағы қиыншылықтарын суреттейді.
Композитордың драмалық театрмен байланысы өмір бойы үзілмеген. Ол Вахтангов атындағы театрға, Орталық балалар және Орталық көлік театрына арнап бірқатар спектальдерге музыка жазған. Дыбыстық кино пайда болғаннан кейін «Ленин туралы үш ән» (1934), «Минин және Пожарский» (1939), «Әскербасы Суворов» (1940) фильмдеріне музыка жазады. Бір қызығы, бұл салада да композиторды орыс халқының қаһармандық образдары ерекше қызықтырады.
Ұлы Отан соғысы жылдары — Шапорин шығармашылығының ерекше қарқынмен дамыған кезі. Ол Мясковский, Прокофьевтермен бірге Кавказ жеріне эвакуацияланып, 1941-1942 жылдары Закавказ әскери округының қызыл әскер және би ансамблін басқарады. Осы кезеңде (1941-1945) орыс ақындарының сөзіне «Элегия» атты вокалдық циклын жазады, театр саласындағы жұмысын жалғастырып, орыс халқының тағдырын баяндайтын «Иван Грозный» пьесасына (1944), «Ұстатпайтын Ян» (1942) және «Кутузов» (1943) кинофильмдеріне музыка жазады.
Соғыс аякталған соң Ю.Шапорин бар күш-жігерін «Декабристер» операсына салып, оны 1953 жылы аяқтаған. Бұл опера композитордың қырық жылдық еңбегін қамтитын қомақты туынды.
Өмірінің соңғы жылдары денсаулығының нашарлағанына қарамастан Ю. Шапорин өзінің биік азаматтық парызына берік болған. 1966 жылы ол Москва консерваториясының 100 жылдығын тойлауға қатысып, президиумында отырған. Ұзамай сол жылдың 9 желтоқсан күні, сексен жасқа қараған композитор қайтыс болады. Ю.Шапорин XX ғасыр музыкасына өзінің тарихи-монументалдық шығармаларымен елеулі үлес қосқан дарынды композитор.
ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері.
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.