Жоңғар хандығының тарихы туралы мәлімет
Себан Рабданның жоңғар ханы ретiнде ең алғашқы сыртқы саясаттағы қадамы — қазақ ханы Тәукемен соғысуы едi. 1698 жылы к ктемде Себан Рабдан Сюан Е-ге былай деп жазды: “Соғысты өз еркiммен емес, лажсыздықтан бастадым, оның себебi Тәуке ханның опасыздығынан, — деп, Тәуке өзiнiң бiр кезде Қалдан тұтқынға алып, Лхасадағы далай-ламаға кепiлдiкке берiлген баласын босатуға зiнен көмек сұрағанын, сол үшiн оның баласының қасына 500 адам қосып қайтарғанын айтады. — Бiрақ Тәуке, — деп жазады Себан Рабдан, — менiң бұл қайырымдылығыма разы болудың орнына, менiң адамдарымды түгел ұрып-соққан. Менiң қол астымдағы Урхедей Батур тайфидi лтiрiп, оның барлық адамдарын тонап, тұтқынға алған. Бұдан соң көп уақыт өтпей-ақ, менiң бұрыннан келе жатқан ұранқайықтарымды жүзден аса үй, бала-шағасымен, малымен зiне тартып алды. Сондықтан да мен күшке күшпен жауап берiп, оларға қарсы соғыс ашуға мәжбүрмiн. Ұлы мәртебелi, сiз менi соғысқұмар деп ойлап қалмау үшiн осы хатыммен өзiмнiң кiнәсiз екенiмдi түсiндiргiм келедi”.
1698 жылғы соғыстан бастап ойрат және қазақ феодалдарының арасындағы қарулы қақтығыстардың жаңа кезеңi басталды. Тап осы кезден бастап Жоңғария феодалдық Қазақстанның тәуелсiздiгi мен дербестiгiне қауiп т ндiретiн басты күшке айнала бастады. Егер ХVII ғасырда Жоңғар хандығы қазақ хандарына қарсы 1643 жылы және 1681 — 1684 жылдары соғыс ашса, Себан Рабданның басқа-руы кезiнде бұндай соғыстар бiрiнен соң бiрi — 1711, 1712, 1714, 1717, 1723, 1725 жылдары жалғасып отырды. Бiрақ бұл тiзiм толық емес, себебi қазақ хандарының ойрат феодалдарына қайтарған соққысы есепке алынбаған.
Жоңғар хандығы т теп бергенiне қарамастан, Қалдан билiгi кезiнде халық үздiксiз соғыс пен қайталанатын сәтсiздiктерден қатты жапа шеккен едi. Хандық Алтайдың шығыс беткейiндегi кең мал жайылымынан, Қобда зенiнiң аңғарынан, Ұранқайдағы жерден айырылды. Осы жоғалт-қан жерлердi қайтару мәселесi ХVIII ғасырдың бiрiншi жартысындағы жоңғар билеушiлерiнiң зара қарым-қаты-насындағы басты мәселе болды. Бұл аймақтарға қоса хандық тұрғындарының бiразы Жоңғариядан шет аймаққа қоныс аударды. Қалданның Халхаға 30 мыңдық армиямен кiргенi белгiлi. Әр отбасы соғысқа бiр адамнан берiп отырды деп есептеуге болады.
Сондай-ақ ойрат мемлекетi елдiң басты байлығы — мал-дың к п б лiгiнен айырылды. 1696 жылғы Цзун-Мод ауданындағы мамыр айындағы ұрыстардың зiнде-ақ цин әскерлерi 20 мың iрi мал және 40 мыңнан астам ұсақ малды шауып әкеттi. Осылардың бәрi Жоңғар хандығын әлсiрет-кенi белгiлi.
Ойраттың билеушi князьдарының к бi Себан Рабданды қолдағанына қарамастан, ол Даньдзилы, Даньздин Омбо, Дуган Рабдан және басқа Қалданның бұрынғы одақтастары сияқты қарсыластары бар екенiн ойламай тұра алмас едi. Олардың көбi К кiнорданы қоныстанды, мұндағы жер-гiлiктi билеушiлер — Гуши ханның ұрпақтары — Себан Рабданға қарсы едi.
Әскери сәтсiздiктер және Қалданның қаза табуы, Себан Рабданның позициясы, буыны бекiмеген Жоңғариядағы тұрақсыз жағдай бұл хандыққа солтүстiк пен батыстан, Ресей мен Қазақстан тарапынан қысымды күшейту үшiн қолайлы болды. ХVIII ғасыр басында орыс отаршыл-дарының жаңа толқыны Енисей, Тобыл, Ертiс зендерiнiң жоғарғы жағына жылжығаны белгiлi. ХVIII ғасырдың алғашқы 15 -20 жылында Ертiс маңындағы жазықтардың бәрi Ресейге қосылды, ал бұған дейiн Ертiс бойындағы ең шеткi орыс мекенi Чернолуцкая қыстағы едi, ол Омның Ертiске құятын жерiнен шамамен 60 км т мен едi. Енисейдiң жоғарғы және орта тұсындағы алқаптар да тез жаулап алынды, ал 1701 жылы Красноярскiнiң оңтүстiгiне қарай бiрде-бiр орыс бекiнiсi болмаған едi. Осылайша орыс отаршылдарының мұндай қадамы ойрат к шпелiлерiн ығыстыра бастады, ендi орыс мемлекетi мен Жоңғар хандығының арасында жаңа қайшылықтар туды. Бұл қайшылықтар уақыт ткен сайын күшейе бердi.
ХVIII ғасырда жоңғар-қазақ байланыстарының шиеленiсiп кетуiнiң негiзiнде де жер аумағына байланысты қайшылықтар жатыр деп санаймыз. Қазақ хандықтарына қосымша мал жайылымы керек болды. Олардың қалмақтар, башқұрттармен к п қақтығысуы да жер үшiн едi. Жоңғариядағы жағдайды пайдалана отырып, қазақ феодалдары ХVII ғасырдың 90-жылдарында з к шiн шығыс пен оңтүстiкке, ойрат мемлекетi жағына жылжыта бердi. Жер дауы жоңғар-қазақ қатынастарында басты р л ойнаса да, бұл олардың арасындағы соғыстардың жалғыз себебi емес едi. Екi жақтың феодалдық топтарының сауда жолдары мен сауда орталығына з бақылауын орнатуға, қарсыласының байлығы есебiнен баюға ұмтылуы да үлкен себептiң бiрi едi.
Осының салдарынан ХVII ғасырдың соңы мен ХVIII ғасырдың басында Жоңғар хандығы шектеулi аймақта қалды, сырттан қысым күшейдi; ал хандықтың шығыс жағындағы халха феодалдық иелiктерiнiң орнын қуатты Цин империясы басты; ол да батысқа з экспансиясын таратуға ұмтылған едi; ал хандықтың солтүстiк және солтүстiк-батысында қуатты орыс империясының мекендерi жатты.