Әлеуметтік шиеленістер ілімі

Әлеуметтану ғылымында қоғамдағы әлеуметтік топтар мен қауымдардың, қоғамдастықтардың арасындағы шиеленістердің қоғамдық дамудағы рөлі туралы әртүрлі көзқарастар ХІХ ғасырда айтыла бастаған болатын. Мысалы, Гегельдің философиялық ілімінде баяндалған диалектиканың заңдарына сүйене отырып, Карл Маркс негіздеген тап күресі теориясы — конфликтологияның ғылыми жүйеленуінің іргетасын қалады. Маркстік ой қоғамдағы топтар арасындағы шиеленістерді таптар арасындағы күрес деп түсінеді және әлеуметтік, таптық күрестің себебін еңбек пен капиталдың арасындағы қайшылықтан іздеу керек деген тұжырым жасайды.

Маркс ілімі бойынша, еңбектің қоғамдық сипаты мен оның нәтижесін иемденудегі жеке меншіктік сипаты арасындағы қайшылық шиеленістер тудырады да әлеуметтік төңкеріске (социалистік немесе пролетарлық революцияға) алып келеді. Сонымен маркстік теория саналуан сипаттағы қоғамдық шиеленістердің себебі — экономикалық деп түсіндіреді.

Сонымен қатар әлеуметтанушылар Г.Спенсер, М.Вебер және Л.Гумплович еңбектерінде шиеленістер әлеуметтік дамуға ықпал ететін құбылыс ретінде қарастырылады.

Л.Гумпловичтің шиеленістер ілімі оның көзқарастарында ерекше орын алады. Мысалы, Л.Гумплович шиеленістің тарихи құбылыс екенін дәлелдейді. Қоғамдық теңсіздік топаралық күреске, әрбір топтағы теңсіздік тұлғааралық немесе жеке күреске, ал жалпы теңсіздік нәсіларалық, олай болса, нәсілдік күреске алып келеді. Осы жерде Л.Гумплович «нәсіл» дегенді көпшілік қабылдағаннан басқаша түсінетінін айтуымыз керек. Ол «белгілі бір биологиялық ерекшеліктері бар әлеуметтік қауым» деген анықтамадан басқаша, яғни «нәсіл — биоәлеуметтік теңсіздік жағдайындағы ұлттар мен халықтар» деген анықтама береді. Осыдан «нәсілдік ағыс» — ұлттар, мемлекеттер, ұлттық қауымдастықтар арасындағы шиеленістер деген шығады.

1955 жылы неміс ғалымы Георг Зиммельдің «Шиеленіс» деп аталатын еңбегінің жарық көруімен шиеленістерді әлеуметтік дамудың заңды құбылыстарының бірі ретінде қабылдау орнықты. Осы еңбегі арқылы Г.Зиммель «конфликт» деген терминді алғаш рет ғылыми айналымға енгізді. Ол әлеуметтік шиеленісті «қоғам өмірінің қалыпты және маңызды түрі» ретінде қарастырған.

Георг Зиммельдің осы бағыттағы ғылыми көзқарастарын Чикаго мектебінің көрнекті өкілдері Роберт Парк, Эрнст Бэрджесс және Альбион Смолл қолдады. Мысалы, А.Смолл мүдделерді алты топқа бөлді. Олар: денсаулық сақтау, өмір сүрудің қолайлы жағдайы, өзара қарым-қатынас, таным, әдемілік, әділдік салаларына қатысты. Біріншісі — тамақ және сексуалдық қанағаттанушылыққа байланысты; екіншісі — байлық және заттарды иемдену; үшіншісі — адамдар арасындағы байланыстар; төртіншісі, білім мен ғылым; бесіншісі — эстетикалық рахат; алтыншысы — құқықтық.

Осы мүдделер тобы арасында үстемдік үшін үнемі шиеленіс болады және шиеленісті адамдардың іс-әрекетінен көре аламыз. Нақтырақ айтсақ, шиеленістер мүдделерден гөрі, адамдар арасындағы байланыстарда байқалады, себебі, адамдар өз қажеттіліктерін басқаның есебінен шешпекші болады. Адам өмірі бейімделу процесі мен мүдделерді қанағаттандырудан тұрады.

Смолл іліміндегі келіспеушілік — адамдар мен әлеуметтік топтар арасында қарым-қатынастың жалғыз түрі емес. «Әңгіме әлеуметтік келіспеушіліктен әлеуметтік келісімге өтуде», — дейді ол. Осы процесс — тек теориялық емес, сондай-ақ практикалық мәні бар құбылыс, себебі ол адамдар арасында келісім қатынастарын орнатуды шешеді.

А.Смолл әлеуметтік байланыстар, қарым-қатынастар, процестер, шиеленістерді тұлғаның психологиялық қасиеттерімен ұштастырады. Оның «психикалық емес сипатта бірде-бір әлеуметтілік болуы мүмкін емес» деген әйгілі тұжырымы — психологиялық бағытты ұстануына себеп болды.

Чикаго мектебі өкілдері «әлеуметтік өзара ықпалдасу ілімін» негіздеді. Осы ілім бойынша шиеленістер еркін бәсеке, бейімделу, ассимиляция, әлеуметтік өзара ықпалдасудың түрлері ретінде қарастырылған.

Әлеуметтік шиеленістер ілімінің ХХ ғасырдың 50-жылдары қайта бас көтеруі құрылымдық-функциялық іліміне қарсылық ретінде пайда болды. Қоғамның тұрақтылығы мен үндестігіне басым көңіл бөлген құрылымдық-функциялық ілімі социум элементтерінің функциялық тұтастығын зерттесе, батыс әлеуметтанушыларының бірқатары қоғамда тәртіпсіздік, әлеуметтік топтар, ұйымдар, тұлға арасындағы қайшылықтарға назар аударды. Олар К.Маркс, Л.Гумплович, Т.Зиммель ілімдеріндегі шиеленістер ілімінің негіздеріне сүйеніп, әдіснамалық мәселені шешпек болды.

Құрылымдық-функциялық ілімді сынаушылардың бірі — белгілі америкалық ғалым Чарлз Райт Миллс (1916-1962). Ол Толкотт Парсонс идеяларының консервативтілігін көрсетті. «Тәртіп, тұрақтылық үйлесім кез-келген билеуші тапқа керек, бірақ әлеуметтік өмір конфликтіге толы және мәңгі тұрақсыз» , — дейді Миллс. Ол өзінің «Билеуші элита» еңбегінде билеуші топты өнеркәсіптік, саяси және әскери-бюрократиялық элиталардың одағы деп түсінетінін білдіреді. Ғалым «кез-келген талдау билік үшін күреске қатысты болса ғана мәнді» дейді. Күресті, біріншіден, қарсыласушы таптар арасындағы; екіншіден, басқарушылар мен басқарылушылар арасындағы; үшіншіден, жоғарыдағы мықты адамдар мен қарапайым адамдар арасындағы деп бөледі.

Райт Миллс өз еңбектерінде әдіснамалық мәселелерді ғана емес, сондай-ақ жалпы қандай мәселелерді шешу және қалай шешу керек екені жөнінде де социологтарға кеңес берді. Ол социологқа қоғамдағы барлық шиеленістерді тәртіпсіздік пен үндестікте, тәртіп пен хаоста, прогресс пен регрессте қарастыруды жүктейді.

Шиеленістер ілімін жасаушылардың бірі — америкалық социолог Льюис Козер (1913). «Әлеуметтік шиеленістің функциялары» (1956) және «Әлеуметтік шиеленісті зерттеудің жалғасы» (1967) еңбектері Льюис Козер ілімінің негізгі қағидаларын жария етті. Л.Козер қоғамның қайшылықтары — оның ішкі өмірінің өнімі деген көзқараста болды.

Құрылымдық-функциялық ілімінің өкілдері шиеленісті қоғамда тәртіпсіздік тудырады десе, Л.Козер конфликтінің позитивті жағын көрсетеді. Оның ойынша, шиеленістер — әлеуметтік қарым-қатынастардың ажырамас бөлігі. Кез келген әлеуметтік жүйеде белгілі бір адамда немесе топта билік, байлық, статустық позициялар бар, олай болса, толық келісім болуы мүмкін емес.

Әлеуметтік шиеленістің позитивтілігін, Л.Козер шиеленістің «коммуникативті-ақпараттық» және «байланыстырушы» қызметтерінен байқайды. Өзара тартыс нәтижесінде индивидтер мен әлеуметтік топтар өзара мәлімет алмасады. Тіпті осы мәлімет алмасу болашақта жақындасуға да мүмкіндік беруі әбден мүмкін. Сондай-ақ, Л.Козер шиеленіс топтың ынтымақтастығына, оның беріктігіне жағдай жасайды дейді. Ішкі жауларға қарсы күрестің жүруі де — топты берік етпек. Осылайша, Л.Козер ілімінде әлеуметтік шиеленістің әлеуметтік өзгерістерді ынталандыруы және туғызуы сияқты рөліне мән беріледі.

Шиеленіс топтың, қоғамның әлсіреуіне, құлдырауына ғана алып келмейді, сондай-ақ, жаңа ережелер, жаңа институттарды тудырып, экономика мен технология салаларында ынталандырады деген пікір әлеуметтану үшін құнды болып табылады.

Белгiлi немiс социологы Ральф Дарендорф әлеуметтiк шиеленістен ұтымды шығу теориясын сараптауда басқа мақсатты көздедi. «Утопиядан шығу» деген кiтабында (1967) шиеленістен шығу теориясын позивитизммен алмастыру ғана екенiн дәлелдедi. Оның ойынша, батыс социологтарының пайымдауларына «Галилей төңкерiсi» қажет, барлық әлеуметтiк ұйымдардың элементтерi үзiлiссiз өзгерiс жағдайында екенiн мойындау үшiн оны тоқтату не өзгерту қажет сияқты.

Р.Дарендорф теориясы бойынша, қоғам негiзiнен төрт жағдайға негiзделген «шиеленіс үлгісіне» белгiлi бір шамада қарсы функциялық жағдайда болады. Олар:

1. Әр қоғам әрбiр жағдайда өзгерiс процесiнде болады. Өзгерiс барлық саланы қамтиды.
2. Әр қоғамда келiспеушiлiк және қайшылық әлеуметтiк қайшылықсыз мүмкiн емес, себебі ол барлық жерде бар.
3. Әр элемент интеграция мен өзгерiстерге итермелелейдi, өйткені -әлеуметтiк шиеленіс барлық жерде бар.
4. Әр қоғам өз мүшелерiне немесе мүшесiне зорлық көрсету арқылы қақтығыста.

Р.Дарендорф өзiнiң «Индустриялық қоғамдағы әлеуметтік таптар мен таптық шиеленіс» және «Қоғам ілімінен очерктер» деген еңбектерінде, біраз мақалаларында «қоғамда билiкке ұмтылып және оны сақтайтын топ болса, басқа бір топ оны өзгерткiсi келедi» деп дәлелдейдi.

Шиеленіс тез арада пайда болмайды, себебі әр топ өзiнің жағдайын түсiнiп және статус-квосының өзгеруiн қажет етуі үшін белгілі бір әлеуметтік-экономикалық жағдайлар тууы шарт. Өзгерiске мүдделі болу жасырын (латентті) сипатта болады. Ақырында осы мүдде шиеленістің дүмпуіне, статус-квоның өзгеруiне әкелiп соғады.

Көрiп отырғанымыздай, Дарендорфтың теориясында әлеуметтiк шиеленістер билiктiң антоганистiк сипатын және қарсыласуын көрсетеді. «Қоғам ілімінің очерктері» кiтабында ол «билiк әрқашанда билiксiздiкке әкеледi, сондықтан бұл — қарсылық» деп байлам жасады.

Р.Дарендорфтың ойынша, билiктiң диалектикасы және қарсылығы дегенiмiздiң өзi — тарихтың қозғаушы күшi екен. Билiк шиеленісті тудырады. Билiктің диалектикасы және қарсылығы оның серпiнiн және бағытын өзгертуiн анықтайды. Дарендорф шиеленістің пайда болуын «әлеуметтік жағдайдың теңсiздiгiнен» деп есептейді.

«Беделге ие (немесе жарақталған)» базбіреулер өз әлiнше билікті меңгереді және басқарады, ал басқалары, керiсiнше, мұның бәрiнен жұрдай, сондықтан — тәуелдi, бағынышты, әрi бұйрықты орындауы қажет. Бұлардың үстiнен қүрылған билiк ассоциациясы оларға үстемдік жасайды.

Ральф Дарендорф қарсылықты, әлеуметтiк шиеленістерді билiк қатынасына байланысты әлеуметтiк топтар, топаралық, мемлекет аралық билiк шиеленістер деп бөледі. Мысалы, Ральф Дарендорф әлеуметтік топтар әлеуметтік-экономикалық себептерге байланысты емес, билікке қарым-қатынасына байланысты бөледі: Олар үстемдік етуші элементтер; төменде тұрған топтар; еркін интеллектуалдар тобы. Неміс зерттеушісі шиеленістің жалпы 15 типін көрсетіп берді.

Р.Даренфорф қоғамдағы аса қауіпті деген тенденцияларға назар аударады. Мысалы, тапсызданған элементтер мен орта таптың контрмәдениетінің ұқсас болуы, ортақ белгілердің пайда болуы — қоғам үшін қауіпті, себебі мәдени азғындық пен немқұрайлылық қоғамның рухани күйзелісіне алып келеді. Бұл — «қоғамға бағынбаймын, мен одан тыс тұрмын» деген қағиданы ұстанатын контрмәдени нұсқа. Қоғамда заң күшінің әлсіреуі мен кінәлі қылмыскерлерді ақтау тәжірибесінің орын алуы қоғам үшін қауіпті деп табады. Сонымен қатар, тираниялық билік шиеленістерді күшейтеді, ал либералдық қатынастар «қоғамда әділеттілік орнатуға көмектеседі» деген көзқарасты білдірді.

Ральф Дарендорф бұл шиеленістердің бәрi қоғамның табиғи жағдайы екенiн, дамыған, жоғары дамыған қоғамда шиеленістерді реттеуге болатынын мойындады. Шиеленістер әлеуметтiк жағдайдың теңсiздiгiнен, тұрақсыздықтан туындайтынын айта отырып, қоғам оларды шешудің әлеуметтік-экономикалық тетіктерін іздестіруі керек екенін көрсетеді.

Көрнекті орыс-америкалық әлеуметтанушы П.А.Сорокин де тарихи және әлеуметтанымдық талдау «әлеуметтік төңкерістің басты себебі — халықтың басым бөлігінің негізгі өмірлік қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауынан екендігін көрсетіп отыр», — деген пікірді жақтады.

Әлеуметтік шиеленістер әлемдік өркениеттің аса күрделі, өзекті мәселесі болып отырғанына байланысты 1997 жылы Сеулде болған саяси ғылымдардың халықаралық ассоциясының Дүниежүзілік конгресінде талқыланды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Дарендорф Р. Элементы теории социального конфликта // Социологические исследования. 1994. № 5.
• Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.
• Козер Л. Функции социального конфликта. М., 1993.
• Коровин В.Ф. Основные проблемы «новой социологии» Райта Миллса. М.,1977.