Қазіргі заманғы әлеуметтанулық ілімдер

Қазіргі заманғы әлеуметтанулық ілімдер саналуан. Осы бөлімдегі мақсатымыз — әлеуметтанулық ойға сүбелі үлес қосқан негізгі бағыттардың өзекті қағидаларымен таныстыру.

ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтарында әлеуметтануға тың тұжырым енгізгендердің бірі — ағылшын ғалымы, Кембридж университетінің профессоры Энтони Гидденс. Ол 1938 жылы Лондонда дүниеге келді. 1971 жылы Э.Гидденстің «Капитализм және қазіргі заманғы әлеуметтік ілім» деген еңбегі және классикалық әлеуметтану өкілдері М.Вебер мен Э.Дюркгейм ілімдері туралы зерттеулері жарияланды. Мысалы, «Макс Вебер іліміндегі саясат пен әлеуметтану» (1972), «Эмиль Дюркгейм» (1978).

Э.Гидденстің университет студенттеріне арнап дайындаған көлемді «Әлеуметтану» оқулығы да күні бүгінге дейін әлем елдерінде кеңінен қолданылып жүр. Оқулық бірнеше тілдерге аударылды, соның ішінде ана тіліміздегі нұсқасы да дайындалып, жарық көрді.

Энтони Гидденс ғылыми шығармашылығында әлеуметтік әрекет ілімі, әлеуметтік ұйым, әлеуметтік құрылым және әлеуметтік институт туралы ойлары ерекше орын алады. Ғалым «Әлеуметтанулық әдістің ережелері» (1976), «Әлеуметтік және саяси ілімді зерттеу» (1977), «Әлеуметтік ілімнің негізгі мәселелері» (1979), «Әлеуметтік ілімдегі контурлар мен сын» (1983), «Қоғамды құрастыру: структурация ілімінің очеркі» (1984) деген еңбектерінде ғылыми позициясын баяндайды, ал 1990 жылдары жазылған жұмыстарында қазіргі заманғы қоғамның өзекті мәселелерін қозғайды.

Енді Гидденстің структурация ілімінің негізгі қағидаларына назар салайық. ХХ ғасырдағы америкалық әлеуметтанулық мектепте микро- және макро- деңгейдегі әлеуметтік құбылыстарға ден қойғаны байқалады. Ал еуропалық ғалымдарды «әрекет» және «құрылым» мәселелері көбірек қызықтырды. «Әрекетті» көбіне микродеңгейге жатқызамыз. Егерде кез келген құрылым акторлардың әрекеті нәтижесінде өмір сүріп жатыр десек, онда үлкен әлеуметтік құрылымдарды микродеңгейде қарастыруымыз керек, себебі үлкен құрылымдар да — адамдардың өзараықпалының нәтижесі. «Макро-микро», «әрекет-құрылым» жүйелерін мұқият зерделер болсақ, олардың арасында мәнді айырмашылық бар екенін байқауымызға болады.

Энтони Гидденстің структурация ілімі әлеуметтанулық теорияларды жан-жақты, терең талдаудан өткізу нәтижесінде пайда болды. Ғалым символдық интеракциялық, структурализм ілімдеріндегі қоғам/құрылым деген негізгі тұғырлы ұғымдарды жақтамайды. «Әлеуметтанудың негізгі мақсаты — жеке актордың тәжірибесі немесе қандай да бір әлеуметтік тұтастық емес, уақыт пен кеңістікте реттелген әлеуметтік тәжірибелер болуы керек» дейді.

Осыдан Э.Гидденстің дуалдық немесе қосарлық деген идеясы шығады, яғни «әрекет» пен «құрылым» бірі-бірінсіз өмір сүре алмайды. Әлеуметтік «әрекет» «құрылымсыз» болмайды, ал кез келген «құрылым» «әрекетке» бағытталады. «Әрекет» пен «құрылым» адамның тәжірибесіне «байлаулы» немесе «көгендеулі». Басқаша айтсақ, әрекетті әлеуметтік акторлар тудырмайды, керісінше, акторларға өзін көрсету үшін іргелі, ұдайы өндіріліп тұратын, қайталанатын әрекеттер көмектеседі. «Әрекеттер де және сол арқылы акторлар осы әрекеттер мүмкін болатын жағдайларды жасайды», — дейді Э.Гидденс.

Әлеуметтік құрылымдар — индивидтер әрекетінің жемісі әрі осы әрекеттің — алғышарты. Айталық, Сіз ініңізге немесе ағаңызға қамқорлық жасау үшін өзіңіз өскен ортадағы «аға-іні» қатынастарына қатысты қалыптасқан үлгілерді қайталадыңыз делік және сол үлгілердің сақталуы — сіздің бүгінгі әрекетіңізге байланысты. Гидденсше, осы тәжірибе арқылы сана мен құрылым пайда болды. Әрекетті сана да, тіпті құрылым да туғызған жоқ, оны адам өз тәжірибесі арқылы туғызды. Адамды белгілі бір «әрекетке не нәрсе итермелейді», ол «әрекетті қалай жүзеге асырады» және «әрекеттің нәтижесі қандай болады» деген сұрақтарды Гидденс айналып өтпейді. Егер әрекет ойдағыдай болса, оны үлгі ретінде қалыптастырып, басқалар да пайдаланады.

Сонымен Энтони Гидденстегі әрекет рефлексиялық, яғни санада зерделенген. Зерттеушілер Э.Гидденс көзқарастарынан Маркстік диалектиканың «исі аңқып тұр» деп жазады, өйткені Э.Гидденс практика, құрылым және сана диалектикасын көрсете отырып, әрекет пен құрылымды тарихи, процессуалдық, динамикалық тұрғыда қарастырады.

Гидденс іліміндегі негізгі ұғымның бірі — актор. «Актор әлемнің қаупін сезіне отырып, оны өзі үшін қауіпсіз ортаға айналдырмақ ниетпен рационалдандырады», — деп жазады Энтони Гидденс. Адам өзі өмір сүріп отырған ортаның тұрақтылығына мүдделі, ортаның түбегейлі өзгеруін аса қалай қоймайды, сондықтан барынша қалыптасқан жағдайды сақтауға тырысады.

Рационалдандыру дегеніміз — актордың тәжірибелерді пайдалана отырып, қауіпсіз орта ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік өмірде тиімді әрекет жасауы. Тиімді әрекетті жүзеге асыру үшін адам белгілі бір айқын үлгілерді, тәртіпті, ережені пайдаланады. Осы жерде Энтони Гидденс мотивация рөліне маңызды сипат бергенін айтуымыз керек. Дегенмен зерттеуші мотивтердің кейде санасыз болуы мүмкіндігін де жоққа шығармайды.

Санаға қатысты Гидденс дискурсты сана мен практикалық сананы айырып көрсетеді. Егер өз әрекетімізді сөзбен, бейнемен, суреттеп берсек, ол -дискурсты сана болмақ. Кейде кейбір әрекетті санасыз жасаймыз, оны сөзбен жеткізе алмай әуре сарсаңға түсіп жатамыз. Э.Гидденс ғылым үшін практикалық (тәжірибелік) сананың маңызы ерекше деп түсінеді, себебі әрекет етуге ниетті агенттен қабылдап, жүзеге асырылған әрекетті түсіну үшін тәжірибелік сана мәнді деген қорытынды жасайды.

Э.Гидденс белгілі бір әрекетті жүзеге асыру ниеті мен әрекет арасында ерекшелік бар дейді. Әрекет ойлағандай болмауы және әрекеттің нәтижесі бастапқы ниетке сәйкес келмей қалуы мүмкін. Осыдан шығатын «күтілмеген нәтижелер» деген ұғым — ғалым үшін маңызды, себебі бұл ұғым арқылы Энтони Гидденс әлеуметтік жүйені талдауға көшеді. Гидденс ілімінде агенттің мүмкіндіктері мол. Мысалы, оның әлеуметтік өмірді өзгерте алатын мүмкіндігі бар.

Актордың мақсаттары мен тек сыртқы құрылымның ықпалына ғана назар аударатын ілімдерге Э. Гидденс қарсы. Құрылым, Э.Гидденстің түсінігінде, құрылымдаушы қасиеттер, яғни белгілі бір ережелер мен мүмкіндіктер. Белгілі бір уақыт пен кеңістікте ұқсас әлеуметтік тәжірибелер болады және осы ұқсастық оларға жүйелік сипат береді. Басқаша айтсақ, құрылымдар уақыт пен кеңістікте жоқ, оларды адамдар әлеуметтік тәжірибе нәтижесінде сақтайды. Әлеуметтік құбылыстардың құрылымдалу мүмкіндігі бар. Мысал ретінде алып отырған «аға-іні» құрылымы, Гидденсше айтсақ, біріміз «ағалық», енді біріміз «інілік парыз» деген ұғымдар аясында әрекет жасасақ ғана пайда болады және сақталады, әрі қарай тереңдей түседі. Қазақы дәстүрді сақтап, оны күнделікті өмірде ұстансақ, яғни «әрекетті» қазақы мінез-құлық үлгілері, салт-сана, әдет-ғұрыптар негізінде жүзеге асырсақ ғана «құрылым» сақталады дегенге саяды. Осылайша, Энтони Гидденс Эмиль Дюркгеймнің «құрылым» ықпалының сыртқы сипаты және агенттерге қатысты үстемдігі туралы тұжырымын жоққа шығарады.

Э.Гидденс «құрылымның өмірі тікелей агенттің әрекетіне қатысты» дейді, бірақ осы құрылымды әркім әртүрлі түсінеді. Оған әркімнің өскен ортасы, парасат-пайымы, білім-біліктілігі және әрекеттің қандай жағдайда өтуі ықпал етеді. Гидденс мұны «әрекет пен құрылым арасындағы байланыстар ресурстары» деп атайды да, екіге бөліп қарастырады: материалдық және материалдық емес.

Э.Гидденс ілімін америкалық әлеуметтанушылар сынады. Мысалы, Э.Гидденс әлеуметтік тәжірибеге тым көп назар аударды және осыдан «Гидденс ілімінің онтологиялық жағы әлсіреп қалды», «тәжірибенің өзі қайдан шықты, оның төркіні қайда дегенге жауап іздеген жоқ» деп сынады.

Гидденс әлеуметтік құрылымдарды әлеуметтік әлемнің негізі деп қарастырмайды. Екіншіден, әлеуметтік әлем өте күрделі, оны бір ілімнің қағидалары тұрғысынан түсіндіру мүмкін емес. Әлеуметтік әлем ортақ ережеге бағынбайды, ондағы хаос, жүйесіздікті тәртіпке келтіріп, реттеу қиын болғандықтан әлеуметтік әлемді жалпы да жалқы қағидамен түсіндіремін деу -бос әурешілік.

Э.Гидденс позитивизм мен құрылымдық-функциялық ілімдерін мойындамады, ал әлеуметтік әлемді өзінің структурация ілімімен түсіндіріп бере алмады. Э.Гидденс ілімінің кейбір эклектикалық және аяқталмаған сипатын мойындау керек.

Э.Гидденсті сынағандар қатарында, «құрылым-әрекет» әлеуметтанулық мәселесін қарастырған морфогенез ілімін жасаушы ұлыбританиялық ғалым Маргарэт Арчер бар.

Морфогенез ілімінің негізгі қағидасы — «жүйедегі күрделі өзара айырбас жүйе құрылымын өзгертеді және құрылымдық тұрғыдан күрделенуге алып келеді» деген тұжырым. Сонда морфогенез өзгерістерді білдіреді екен, ал морфостаз, керісінше, өзгерістердің жоқ екенін білдіреді.

Бұл ілімнің мазмұнын ашып көрсететін бірнеше тұжырымдарды түсініп алуымыз керек. Біріншіден, әлеуметтанушы құрылымды (немесе мәдениетті), екінші жағынан талдау арқылы әрекетті айыра білуі тиіс. Бұл — әлеуметтік өмірдің қос аспектісі. Оларды бір-бірінен айырмайтын бірлікте қарастыруды Арчер конфляционизм деп атайды. «Conflation» деген сөз «біріктіру», «қоспа» және «екі мәтінді біріктіру» деген ұғымды білдіреді.

Маргарет Арчер конфляционистер «кез келген әрекет құрылымданған, ал құрылым әрекет арқылы ғана жүзеге асады деп есептейді» деп жазады. Біреулер әрекетті «құрылымның эпифеномені» десе, екінші біреулері құрылымды «әрекеттің эпифеномені» деп атайды. Біріншісінде «тұтастану» процесі жоғарыдан төмен қарай жүзеге асса, яғни әрекет құрылымға қатысты тәуелсіз; ал екінші жағдайда «төменнен жоғарыға қарай», яғни құрылым әрекетке қатысты тәуелсіз. Ең ақырында, ғалым үшінші мүмкіндік бар дейді, ол құрылым да, әрекет те тәуелсіздіктен айырылып, тұтастанған ортада пайда болады.

М.Арчер мәдениет әлеуметтік жүйемен деңгейлес деп санады. Ол өзінің мәдениетке қатысын басқа жалпы бағытынан ерекше көрсетеді. Біріншісі -төменге бағытталған конфляция; мәдениет — макроқұбылыс, акторға оның ықтиярынсыз-ақ ықпал етеді. Жоғарыға бағытталған конфляция — бір топтың екінші топқа өз ұстанымын таңуы. Үшінші негізгі конфляция — «мәдениет -адам қызметінің өнімі», сондықтан онда әлеуметтік өзара ықпалдастықтың кез келген түрі орналасқан.

Екіншіден, М. Арчер конфляционистер әлеуметтік өмірдің уақытша өлшемі бар екенін ескермейді дейді, себебі уақыт жағынан құрылымдар құрылымдалатын әрекетке негіз болады. Басқаша айтсақ, оның алдында пайда болады. Егер әрекеттің нәтижесінде құрылым пайда болса, онда осы құрылым келесі әрекетті айқындайды. Айталық, әлеуметтік-мәдени жүйе әлеуметтік-мәдени байланыс және өзара ықпалдастықтан бұрын пайда болды. Олай болса, ол — мәдени ықпалдастықтың негізі. Диалектикалық әдіс арқылы Арчер осы үш кезеңді көрсетеді, яғни «өткен шақ-осы шақ-келер шақ». Басқаша айтсақ, мәдени үлгілер, құндылықтар өткен шақта пайда болады. Осы шақта біз оларды түрлендіріп, бейімдеп, пайдаға асырдық, ал болашақта сол мәдени үлгілер мен құндылықтар қоғамдағы мәдени өмірге біте қайнасып, оны күрделендіре түседі.

Жаңа кезең жаңа әлеуметтануды талап етеді. Біріншіден, әлеуметтік эволюция мен әлеуметтік қозғалыстарға әлеуметтанулық талдау қажет. Туреннің пікіріне сәйкес капиталистік индустриялану кезеңіндегі өзгерістерді талдау екі бағытта жүруі тиіс: капитализмнің дамуындағы экономикалық тетіктерді тану және тарихты тану. Қоғамдық құбылыстарды зерттеуде тек экономикалық детерменизмге жүгіну бірде-бір нақты әлеуметтанулық әдіске жол бермеді деп түсінген А.Турен шынайы әлеуметтанулық талдау жүргізу үшін «әлеуметтану әлеуметтік фактілерді емес, әлеуметтік қарым-қатынастар категорияларын пайдалануы тиіс» деген тұжырымға келді.

А.Турен ұсынып отырған акционистік әдістің жаңалығы — қазіргі заманғы батыстық капиталистік қоғамда экономикалық қатынастар өзінің негізгі орнынан «айырылып қалды», оның орнын әлеуметтік және мәдени факторлар алып отыр. Бұл индустриялық қоғам белгілі бір деңгейге жеткеннен кейін өндірістен бас тартып, тек тұтыну мен демалыс қоғамына айналады деген сөз емес. Қоғамның қазіргі типі басқалармен салыстырғанда, экономикалық өсумен тығыз байланысты. Дегенмен үнемі үздіксіз өсіп отырған әлеуметтік және географиялық мобилдік, насихат пен ақпараттың таралуының бұқаралық сипаты, саяси өмірге араласу аясының бұрынғыдан кеңейе түсуі — әлеуметтік ұйымдағы экономикалық тетіктердің негізгі рөліне нұқсан келтіріп, оны кейін ысырады. Міне, осы көзқарас Ален Туренді қазіргі заманғы қоғамның әлеуметтік эволюциясы мен әлеуметтік қозғалыстарына әлеуметтанымдық талдау жасау қажет деген тұжырымға алып келді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Валлерштайн И. Әлемдік жүйелерді талдау. // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, том 8, 93-100 беттер
• Гидденс Э. Әлеуметтану // Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2007, том 7, 9-612 беттер
• Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.
• Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.: Питер, 2002.
• Турен А. Возвращение человека действующего. Очерк социологии. М., 1998.
• Штомпка П. Әлеуметтік өзгерістер әлеуметтануы, Әлемдік әлеуметтану антологиясы. Алматы, «Жазушы», 2006, 9 том, 7-363.