Эмпириялық әлеуметтану (ХХ ғасырдың 20-40 жылдарында)

ХIХ ғасырдағы әлеуметтанулық ағымдар жаңа ғылымның іргетасын қалады. Осы мектептердің бәріне тән ортақ белгі — теориялық мәселелерге көбірек көңіл бөлу болды. ХХ ғасырдың басында теориялықтың тым басым болуына қарсы эмпириялық ағым пайда болды.

Жаңа бағыт теориялық тұжырымдарды іс жүзінде нақты мәселелерді шешу үшін әлеуметтік бақылау мен қоғамдық өмірді реттеудің құралдарын анықтауға қарай бұруды мақсат етті. Дегенмен ғылым тарихында эмпириялықты тек ХХ ғасырдан бастар болсақ, қателесеміз. Әлеуметтану тарихындағы эмпириялық зерттеулерге негіз болған Адольф Кетле ұсынған әдіснамалық принциптерді еске түсірейік. Олар:

• Әлеуметтік құбылыстар тұрақты және үнемі қайталанып отырады;
• Дәл және нақты нәтижелерге қол жеткізу үшін зерттеу объектісі етіп өте үлкен шаманы алуымыз керек.

Жалпы А.Кетле әлеуметтік статистиканың негізін қалағандардың бірі және әлеуметтанудағы эмпириялық зерттеулер әлеуметтік статистиканың дамуымен байланысты екенін атап көрсетті.

Эмпириялық зерттеулер тарихына үңілсек, онда «моралдық статистика» және «әлеуметтік гигиена» деп аталған бағыттардың болғанын айтуға міндеттіміз. Моралдық статистиканың мақсаты қарапайым халық арасындағы (көбіне халықтың кедей топтары) хал-ахуал, тұрмыстық жағдайы, олардың моралдық бет-бейнесін (қылмыс, маскүнемдік) зерттеу деп анықталды. Аталмыш бағытта А.Вагнер, А.Герри және басқалар өз зерттеулерін жүргізді. Осы бағыт ұстанған принциптерді пайдалана отырып Ф.Энгельс өзінің белгілі жұмыстарының бірі «Англиядағы жұмысшы табының жағдайы» деген еңбегін жазған болатын.

Қала халқы санының артуы және индустриялану процесіндегі халықтың денсаулығы, тазалық мәселелерін «әлеуметтік гигиена» бағыты зерттеді. Францияда осы бағытта зерттеу жүргізген Фредерик Ле Пле (1806-1882). Оның «Еуропалық жұмыскер» (1855 жыл) деген еңбегі эмпириялық зерттеулердің тамаша үлгісі болып табылады. Сонымен қатар Ле Пле әлеуметтанулық зерттеулердің жаңа әдістерін де пайдаланған. Мысалы, монографиялық әдіс арқылы отбасылық қарым-қатынастарды терең зерттеді. Әсіресе, осы әдісті оның шәкірті Анри де Турвиль жан-жақты пайдаланды.

Ағылшын зерттеушісі Чарльз Бут (1840-1916) «Лондондағы өмір мен еңбек» деп аталатын 17 томдық қомақты зерттеу қалдырды. Ч.Бутты қала әлеуметтануының негізін қалаушы десек жаңылыспаймыз. Кейінірек Чикаго мектебіндегі эмпириктер оның идеяларын ұтымды пайдаланды. Мысалы, ғылымда алғаш рет Чарльз Бут қаланың (Лондонның) әлеуметтік картасын жасаған болатын.

Германиядағы эмпириялық зерттеулер жүргізгендер — Э.Энгель (отбасы), А.Вагнер (өзін-өзі өлтіру) және А.Левенштайн (жұмысшы мәселесі).

1872 жылы Макс Вебердің бастамасымен Германияда құрылған «Әлеуметтік саясатты жақтайтын лига» деп аталған ұйым елде эмпириялық зерттеулерді белсенді жүргізуге мұрындық болды. Оның құрамына университет профессорларымен қатар кәсіпкерлер, шенеуніктер кірді. Лиганың қызметін жандандырғандар қатарында Ф.Теннис, ағайынды М. және А. Веберлер, Г.Шмоллер бар.

Эмпириялық әлеуметтану ғылымдағы жаратылыстанымдық бағыттың басым қағидаларының негізінде дамыды. Мысалы, эмпириялық әлеуметтану әлеуметтік құбылыстар табиғат пен әлеуметтік-тарихи қызметке ортақ болып табылатын жалпы заңдылықтарға бағынады деп есептеді. Сонымен қатар әлеуметтанулық ақпараттарды жинау әдістері жаратылыстану ғылымындағы сияқты дәл, бұлтартпас және объективті болуы тиіс деген қағидамен қатар, әлеуметтану идеологиялық клишелер құндылықтарынан алшақ болуы тиіс дегенді де уағыздады.

Эмпириялық әлеуметтану қатты сынға тап болды, бірақ соған қарамастан бұл бағыт эмпириялық әдістер (верификация) арқылы «ғылыми ақиқат барлық әлеуметтік құбылыстардың квантталуы мен әлеуметтік ғадеттің субъективті аспектілері тек ашық, бақыланатын ғадет арқылы ғана зерттелуі тиіс» деген маңызды қағидалардан айнымады.

Эмпириялық әлеуметтанудың дамуына байланысты үш маңызды мәселені айтуымыз қажет.

• Біріншіден, ол — әлеуметтанулық зерттеулерде экспериментті қолдану;
• Екіншіден, зерттеулердің қолданбалы сипатының артуы;
• Үшіншіден, әлеуметтану ғылымының салалық бөлінісі.

Эксперимент — тек эмпириялық әдіс деген дұрыс емес, себебі, эксперимент нәтижесінде теориялық сұрақтар туады. Мысалы, «нені зерттеу керек, қандай негізгі және көмекші болжамдар бар, қандай ұғымдармен жұмыс жасаймыз, қандай операцияларды жүзеге асыру керек, қандай мәліметтер аламыз» және т.б.

Алғаш рет эксперимент туралы 1814 жылы Лаплас «Ықтималдықтардың философиялық теориясының тәжірибесі» деген жұмысында айтқан еді. Ал 1920 жылы зерттеуші Ф.Оллпорт әртүрлі топтардың ой еңбегіне ықпал ететін факторларды, 1927 жылы сайлауға қатыспау себептерін эксперимент әдісі арқылы зерттеді.

Эмпириялық мектеп өкілдері зерттеулерде математикалық әдістерді пайдалануда едәуір табысқа жетті. Бұл теориялық тұжырымдар мен олардың тәжірибе жүзіндегі нақты жағдайдың арасындағы байланыстың ерекшеліктерін зерттеудегі ізденістер еді. Осыған қарамастан эмпириялық мектепке тән плюрализм, нәтижелерге баға берудің жалпы ғылыми үлгілердің болмауы эмпириялық зерттеулердің теориялықпен сіңісуіне мүмкіндік бермеді.

Эмпириялық мектеп екі бағытта: академиялық пен қолданбалы бағытта дамыды. Біріншісі — тікелей жеке салалардағы әлеуметтік мәселелерді зерттесе, екіншісі — осы зерттеулерді белгілі бір мәселені шешуде пайдалануды ұйымдастыруы керек болды. Осылайша, ғылымда әлеуметтік инженерия деген ұғым пайда болды.

XIX ғасырда қоғамның әлеуметтік және адамгершілік салауаттылығы мәселесі күн тәртібіне қойылған еді. Әлеуметтік «гигиенистер» (тазалықшылар) деп аталғандар өндірістің тиімділігін арттыра отырып, қоғамдық және жеке өмірді, медициналық қызмет көрсету мен мемлекеттік басқаруды рационалдандыруға болады деген пікір айтты. Мақсат — өндірістің шоғырланып, қалалардың өсіп отырған тұсында халықтың жағдайын жақсарту жолдарын көрсету еді. Қоғамдық адамгершілік салауаттылық мәселесімен қатар алғашқы эмпиристер әлеуметтік және мәдени саясат, әлеуметтік жоспарлау мәселелерін қозғады.

XX ғасырдың бірінші жартысындағы америкалық әлеуметтануда эмпириялық әлеуметтану ерекше орын алды. «Чикаго мектебі» деген атпен белгілі америкалық ғалымдар Смолл, Винсент, Хендерсон, Томас эмпириялық бағытты дамытушылар болды. Сондай-ақ, осы мектептің қалыптасуына атақты ғалымдар Уорд, Самнер, Гиддингс, Росс, Кули ықпал етті.

Чикаго мектебінің ерекшеліктері қатарына эмпириялық зерттеулер мен теориялық тұжырымдардың органикалық тұтастығы; белгілі бір мәселені шешу үшін арнайы бағдарламаның аясында болжамдар ұсыну жатады.

Америкалық эмпириялық әлеуметтануда айырықша орын алатын жұмыс -«Еуропа мен Америкадағы поляк шаруасы» деген еңбек. Оның авторлары -У.Томас пен Ф. Знанецкий. Бұл жұмыстағы У.Томастың негізгі идеясы — әлеуметтік жағдай немесе ситуация «сынақтан өтті» деуге болады.

Зерттеушілер эмпириялық әлеуметтану өзара байланысты үш элементтен тұрады деп таныды:

1. объективті алғышарттар (әлеуметтік ережелер мен құндылықтар);
2. индивидтің немесе топтың ұстанымдары;
3. кейіпкердің жағдайды (ситуацияны) анықтауы.

Әсіресе екі соңғы элементтің сәйкес келуін талдауға көбірек көңіл бөлінді. Егер ситуацияны анықтау топтық құндылықтармен сәйкес келмесе әлеуметтік дезинтеграция, ыдырау, берекесіздік пайда болады. Осының нәтижесінде қоғамдағы әлеуметтік сәйкессіздіктегі, яғни «әлеуметтік кеселдерге» алып келеді. Ал топтық құндылықтардың деңгейіндегі айқындау әрекеті ережелер, заңдар, құндылықтар туралы түсінік береді. Егер ситуацияға индивид жеке ұстанымдар мен топтық құндылықты ережелері арқылы баға берсе, онда әңгіме индивидтің бейімділігін көрсетеді. Осы негізде Уильям Томас және Флориан Знанецкий тұлғалардың әлеуметтік ортаға бейімделу деңгейіне байланысты мынадай типтерді анықтады:

1) Мещандық тип. Оған дәстүрлі ұстанымдар мен стереотиптер тән; 2) Богемалық тип. Тұрақсыз және өзара әлсіз байланысқан ұстанымдар тән;

3) Ал шығармашылық типке өзара қисынды байланысқан ұстанымдар мен ситуацияны тиімді анықтай алуға мүмкіндік беретін шығармашылық күштер тән.

Роберт Э. Парк (1864-1944) — Чикаго мектебінің негізін салушының бірі. Ол әлеуметтануды «ұжымдық ғадеттің үлгілерін зерттейді»,- дейді. «Қоғам -биологиялық құбылыс» дегенді негізге ала отырып, әлеуметтік эволюция кез-келген ағза сияқты төрт түрлі жағдайды (тәртіпті) басынан кешіреді деген пікірді негіздеді. Олар: экологиялық (кеңістік, өзара байланыс), экономикалық, саяси, мәдени.

Мәдени тәртіп әлеуметтік байланыстарды нығайтады. Ал табиғи күштердің макродеңгейде күшеюі — әлеуметтік институттардың мобилдігін көрсетсе, микродеңгейде адамның орын ауыстыруға қабілеттілігін білдіреді дейді.

Миграция, Паркше, қоғамның экологиялық тәртібін, экономикалық, саяси және мәдени тәртіптер «келісімді» яғни экономикалық заңдар, құқықтар, дәстүрлер, салт арқылы реттелуін, «бақылауды ұйымдастыруды» көрсетеді.

Роберт Парктің әлеуметтік-экологиялық ілімі қоғамның жеке құбылыстарын, қоғамдастықтарын зерттеуге негіз болды. Мысалы, Эрнст Берджесс (1886-1966) дамытқан қала әлеуметтануындағы қолданбалы зерттеулер күні бүгінге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Оның 1923-1924 жылдары жасаған Чикаго қаласының әлеуметтік зерттеулер «картасы» бойынша қала 75 «табиғи зонаға» және үш мың жеке қауымдастықтарға бөлінеді. Э.Берджесс ішкі бақылау, талдау, құжаттарды талдау, сұқбат әдістерін пайдаланды.

Чикаго мектебінің тағы бір өкілі — Уильям Ф.Огборн (1886-1959) технологиялық детерменизм ілімінің нұсқасы болып табылатын «мәдениеттің кенжелеу ілімі» деп аталатын ерекше көзқарас ұсынды. Материалдық саладағы өзгерістер рухани құндылықтар жүйесіне сәйкес келмеуінің әлеуметтік мәселелеріне көңіл аударды.

30-40 жылдары Чикаго мектебінің өкілдері арасындағы келіспеушілік эмпириялық әлеуметтанудың Гарвард және Колумбия университетіне ауысуына алып келді.

Чикаго мектебі кейінірек пайда болған «инвайронментті» әлеуметтанудың қалыптасуына ықпал етті. Сондай-ақ, Чикаго мектебі аясында Луис Вирттің (1897-1952) урбанистік ілімінің дамуына мүмкіндік туды. Вирт өз ілімінде қала тұрғынының ерекше типін ірі қаланың кеңістік және әлеуметтік ұйымымен тікелей байланыстырады. Қала мәдениеті қала халқының тығыздығына, әрекеттілігіне байланысты деп санай отырып, мынадай белгілерді көрсетеді: өзара қатынаста жасырын, іскер, қысқа мерзімді, бір реттік және үстіртін сипат басым; аумақтық қауымдастықтардың маңызының бәсеңдеуі; отбасы рөлінің төмендеуі; мәдени стереотиптердің саналуандығы; қалалықтың әлеуметтік статусының тұрақсыздығы, оның әлеуметтік мобилділігінің өсе түсуі; тұлға іс-әрекетін реттеудегі дәстүр ықпалының әлсіздігі.

ХХ ғасырдың 40-50 жылдары урбанизм ілімі кең етек жайды. Еуропада эмпириялық зерттеулер жүргізіліп, қала әлеуметтануы дамыды. 60-жылдары сынға душар болған бұл ілім, 70-жылдары «Жаңа қала әлеуметтануы» деген бағыттың дамуына алып келді. Ағым жаңа технологияларды жаппай пайдаланудың әлеуметтік-аумақтық нәтижелеріне назар аударды. Сондай-ақ, ағымға құрылымдық-функциялық талдаудың да әсері болды.

Роберт Мертонның қызметі нәтижесінде Колумбия университетінде эмпириялық әлеуметтану жаңа белеске көтерілді. Осы тұста әдіснамалық мәселелерге көп көңіл бөлді. Мысалы, белгілі зерттеуші П. Лазарсфельд (1901-1976) негізгі принцип ретінде верификацияны атады. Сонымен қатар шкалалауды ол ерекше бағалады.

П.Лазарсфельд ғылымға ең бірінші рет панелдік әдісті енгізді. Бұл әдіс 1940 жылы АҚШ-тағы сайлау нәтижелерін талдауға бірінші рет қолданылды. Сондай-ақ зерттеуші латентті-құрылымдық талдаудың қисындық және математикалық негіздерін жасады. П.Лазарсфельд — математикалық әлеуметтанудың негізін салушы ретінде де белгілі.

Ал Гарвард университетінде Бизнес мектебінің профессоры Эльтон Мэйоның (1870-1949) арқасында эмпириялық әлеуметтануда өнеркәсіптік әлеуметтану бағыты дамыды. Бұл бағыттың өкiлдерi әлеуметтiк құрылымды, кәсiпорынның еңбек ұжымдарындағы, фирмадағы адамдардың еңбек қатынастарын зерттеумен айналысады. Зерттеулердiң негiзгi мақсаты -өндiрiстiң және еңбектiң тиiмдiлiгiн арттыру үшін тәжірибелiк кепiлдеме жасау болып табылады.

Элтон Мэйо жетекшілігімен 1924-1932 жылдары Хоторн қаласында орналасқан «Уэстерн электрик» фирмасында эксперименттер жүргізілді. Осы зерттеулердің қорытындысы ретінде 1933 жылы Элтон Мэйо «Уэстерн электрик» фирмасында еңбек жағдайлары мен жалақының еңбек өнімділігіне ықпалын зерттеген мақаласы жарық көрді.

Эксперименттің бірінші кезеңінде жұмыс орнындағы жарықтың, температураның, ылғалдылық деңгейінің, демалыс пен жұмыс уақытының арақатынасы зерттелді. Зерттеулер нәтижесінде ғалымдар «топтық рух» деген құбылысты байқағандары туралы жазды. Екінші кезеңде еңбекті ұйымдастыру және басқаруға жұмысшылардың субъективті көзқарастары зерттелді. Ал үшінші кезеңде «тәжірибелік бөлме» әдісі пайдаланылды. Нәтижесінде эксперимент мынадай маңызды тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді: «экономикалық адам» ілімінен алшақтай отырып, «әлеуметтік адам» іліміне көбірек жүгіну қажет; ұйымның табысты қызметі оның биресми құрылымына байланысты.

Пайдаланылған әдебиет:

Баразгова Е.С. Американская социология (традиции и современность). — Екатеринбург-Бишкек, 1997