Роберт Кинг Мертонның әлеуметтануы

Роберт Кинг Мертон — белгілі америкалық әлеуметтанушы. Ол 1910 жылы Филадельфияда, Ресей империясынан қоныс аударған қарапайым жұмысшы отбасында дүниеге келді. Роберт Мертонның ғылыми шығармашылығында құрылымдық-функциялық — ерекше орында. Ол әлеуметтанудағы функциялықтың дамуына аса зор үлес қосты.

Роберт Мертон 1931 жылы Темплдегі университетті тәмамдап, өзінің оқытушылық қызметін Гарвард университетінде бастады. Көп ұзамай Мертон докторлық диссертация жазу құқын беретін стипендияға қол жеткізеді. Осы университетте 1936 жылы «ХVII ғасырдағы Англиядағы ғылым, техника және қоғам» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғап шықты. 1938 жылы Мертонның осы жұмысы жеке кітап болып жарық көрді және кейінірек Р.Мертонның ғылым әлеуметтануына қосқан үлесі ретінде жоғары бағаланды. Гарвард университетінде жүргенде Р.К. Мертон П.Сорокин және Т.Парсонс сияқты ғалымдардан дәріс алды.

Ал 1941-1979 жылдар аралығында Роберт Мертон Колумбия университетінде 38 жыл бойы үзіліссіз еңбек етіп, осы университеттен зейнеткерлікке шықты.

1957 жылы Роберт Мертон Америкалық әлеуметтанушылар ассоциациясының төрағалығына сайланды, ал 1968 жылы Ұлттық ғылым академиясының мүшесі болды.

1975-1979 жылдары Роберт Мертон Дж.С. Гугенхейм Қорының білім жөніндегі Консультациялық кеңесін басқарды. Сонымен қатар Роберт Мертон АҚШ пен Еуропаның 21 ірі университетінің арнайы белгілеріне ие болып, еңбегі зор баға алды.

Роберт Кинг Мертон 2003 жылы Нью-Йорк қаласында дүние салды. Америкалық әлеуметтануда құрылымдық-функциялық мектептің негізін салушы Толкотт Парсонс бәрін қамтитын әмбебап ілімді жасауға тырысса, Роберт Мертон, керісінше, «теорияны құру емес, құрылымдық-функциялық талдау мен эмпириялық әлеуметтік зерттеуді біріктіру маңызды» деп санады, сондықтан «үлкен» теорияға ол «орта деңгей ілімдерін» балама ретінде қарсы қойды; «орта деңгей ілімдері» статистикалық-эмпириялық жұмыс гипотезалары мен бәрін қамтушы жалпы теория арасында орын алды.

«Орта деңгей ілімдері» түсінігі құрылымдарды бейнелейді, себебі құрылымдарды тыңғылықты зерттеп, эмпириялық түрде негіздеуге болады, бірақ ол эмпириялық мәліметтерді жалпылаудан анағұрлым мәнді.

«Орта деңгей ілімдерінің» негіздеуші түсініктеріне «референтті топтар», «айқын және латентті функциялар», «аномия», «бюрократия», «әлеуметтік дисфункция» және т.б. концепциялар жатады. Мұндай теорияларды жасау Р.Мертон ілімінің маңызды бөлігі болып саналды, өйткені эмпириялық зерттеу бағыттары әдетте бір-бірінен алшақ жатады.

Өзінің ғылыми ізденістері барысында Роберт Мертон саналуан құбылыстарды, соның ішінде референттік топтарды, бюрократияны, бұқаралық коммуникацияны зерттеді, орта деңгей ілімдерін өңдеді. Солардың біразын «Әлеуметтік теория және әлеуметтік құрылым» (1949) кітабында баяндайды.

Р. Мертон антропологиялық — функциялық ережесін жоққа шығарды. Ғалым «қоғам белгілі бір функциялық біртұтастықты бейнелейді» деген тұжырым жасайды. Мертон Парсонс іліміне тән тепе-теңдік идеясына қарсы «әлеуметтік нысандардың барлығы міндетті түрде жағымды функцияларға ие болмайды, әдетте олар функциялық салдар қалдықтарын анықтап, функциялық, дисфункциялық, функциялық емес салдар арасындағы құрылымдық қайшылық негізінде дамып, қолданылады» деген тұжырым жасайды.

Р. Мертон функциялар адам әрекеттерінің объективті салдары ретінде субъективті мақсатты пайымдаумен ерекшеленетініне көңіл аударды. Ол «жүйенің функциялылығы мен әрекеттердің ирационалдылығы жеке қарастырылуы» керек деп есептеді.

Роберт Мертон саналы субъективті мақсаттары мен объективті нәтижелері сәйкес келетін функцияларды ажыратып, оларды «нақты функциялар» деп атады, ал латентті функциялар — объективті зардаптары субъективті диспозициялардан ерекшеленетін, яғни салдары жоспарланбайтын функциялар болып табылады. Мысалы, қарама-қайшылықтарға тән латентті функциялар топ бірлігін, тұтастығын нығайтуға ықпал етуі арқылы ерекшелінеді. Дінді талдайтын болсақ, оған — нақты функциялар да, латентті функциялар да тән.

Р.Мертон латентті функцияларды анықтау түсіну және түсіндіру тек күрделі және белгілі бір дәрежеде иррационалды нақтылықтың теориялық құралы ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік жоспарлау үшін міндетті деп санады. «Әлеуметтік инженер» белгілі бір дәрежеде ұйымды өзгерту үшін институттық дәстүрлердің, іс әрекеттің нақты және латентті функцияларын ескеруі қажет.

Латентті функциялар болжамын әлеуметтік танымның ерекше қасиеті деп санауға болады. Бұл болжам жаңашыл масс-медианың саяси, экономикалық, әлеуметтік шешімдерге нақты тарихи әсер ету шарттарын талдаумен байланысты. Ол сұрау салу (сауалнама) түрінде өткізілуі мүмкін. Жарияланатын саяси сайлау алдындағы сұраулар нәтижелері сайлаушыларға керісінше әрекеттер жасайтындай әсер етуі мүмкін, онда сайлау нәтижелері мүлдем басқа болады. Осы кезде маңызды эффектілер пайда болады, оларды америкалық әлеуметтік зерттеулерде «серік эффектісі», «мейірімділік эффектісі» деп аталған. Негізінен бұл жерде субъективті-объективті бөлінуден бас тартпай, әлеуметтік-ғылыми рефлексивтілік пен өзіндік динамиканы есепке алудың қаншалықты маңызды екенін ескерген жөн.

Бұдан басқа Роберт Мертон өзінің әлеуметтік көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен функциялық концепцияларды талдап, бірқатар түзетулер енгізді. Бұл концепциялар негізінен функциялар қоғамның жеке бөліктерінің байланыстарын нығайтып, олардың өзара әрекеттілігін қамтамасыз етеді деп пайымдаған еді. Осы ілімдерге Роберт Мертон енгізген түзетулер мыналар:

1. Бір әлеуметтік құбылыс әртүрлі әлеуметтік функцияларға ие бола алатындай, бір әлеуметтік функция әртүрлі құбылыстар арқылы жүзеге асады;
2. Үш негізгі ережені атап көрсетті:

а) функциялық біртұтастық ережесін;
ә) әмбебап функциялық ережесін (функциялық — барлық әлеуметтік құбылыстардың қасиеті);
б) функциялық — қажеттіліктің ережесі.

Сондай-ақ, Роберт Мертон әлеуметтануға «эуфункция» және «дисфункция» ұғымдарын енгізеді. Оның тойынша, «эуфункция» жүйенің сақталуын, оның сыртқы ортаға бейімделуіне қолайлы жағдай туғызуға тырысады. Ал дисфункция, керісінше, жүйе тепе-теңдігінің жоғалуына алып келеді, яғни жүйе элементтерінің арасындағы байланыстарды бұзады.

Роберт Мертон бірдей элементтер бір жүйелерге қатысты функциялық, екіншілеріне қатысты дисфункциялық бола алады деп пайымдайды. Мысалы, заң қабылдау өнері функция мен дисфункцияны теңестіре білуден тұруы керек. Франция тарихында Директория тұсында терезелер мен есіктерге салық енгізілгені осыны айғақтайды. Заң функциясының мәні — мемлекеттік табысты молайту, қазынаны байыту, бірақ сонымен бірге заң дисфункциясы орын алды: француздар үйлерді терезесіз сала бастады. Мұндай мысалдарды өте көп келтіруге болады. Айталық, бүгінгі күні салықты өсіру өндірістің құлдырауын жеделтетуі мүмкін, себебі тым жоғары салық өңдірісті дамытуға кері әсерін тигізеді.

Р. Мертон әртүрлі мақсаттарда әрекет ететін адамдар ғадеттері неліктен функциялық болып табылатынын түсіндіруге тырысты. Бұл үшін ол нақты және латентті өзгерістерді енгізді.

Нақты функцияның пайда болуына арнайы жағдай жасалады да, ол тап сондай деп мойындалған іс-әрекет салдары болып табылады. Латентті функция әрекет етушінің мақсатынан тыс өздігінен пайда болған салдар болып табылады және әрекет етуші оның неден туындағанын да білмейді. Сонымен қатар салдар кейбір қоғам үшін функциялық және дисфункциялық бола алады.

Осылайша, қылмыстық репрессияның нақты функциялары әділеттілік сезімін қанағаттандыру, түзету, жою болып табылуы мүмкін. Латентті функция — бұл кездейсоқтық функциясы.

Аталмыш қағидалар Роберт Мертонға функциялық тәсілді қоғамдағы дисфункциялық құбылыстар — аномияларды зерттеу үшін қолдануға мүмкіндік береді. Аномия қоғамның әлеуметтік құрылымдағы шиеленістер мен қайшылықтар нәтижесінде пайда болды. Э.Дюркгейм сияқты Роберт Мертон да бұл концепцияға өз үлесін қосты.

Мертонның ойынша, «аномия — қоғамның құқықтық-нормативті жүйесінің әртүрлі элементтері арасындағы мәдени мойындалған, жалпы мақсаттар арасындағы және оларға жетудің заңды құралдары арасындағы келіспеушілік пен қарама-қайшылық нәтижесі».

Аномия адамдар қоғам жүктеген мақсаттарға, сол қоғам айқындаған «қарапайым» құралдар арқылы қол жеткізе алмағанда пайда болады. Ортақ және жалпы сипаттағы мақсаттар туралы түсінігі болғанына қарамастан, осы мақсаттарға апаратын әрекеттердің кұқықтық және адамгершілік әдістерін мойындамау аномияға тән. Адам аномия жағдайына әртүрлі тәсілдермен бейімделеді. Мысалы, конформизм арқылы, мақсаттар немесе құралдар, немесе екеуі де жоққа шығарылатын іс-әрекет арқылы.

Жалпы ХХ ғасырдың 30-жылдары Роберт Мертон үсынып, кейiнiрек тереңдеткен аномия iлiмi — этиологияға жақындау. Таразының бiр басында -қоғам мәдениетiндегi негiзгi мақсаттар мен құндылықтар, екiншi басында — осы мақсаттарға жетудiң қоғам қолдайтын құралдары тұр. Аталмыш құралдар әлеуметтену процесiнде жеткiлiктi дэрежеде тұлғаның бойына сiңiрiлмеген болса, әлеуметтiк құрылымдағы жағдайына байланысты (кедейлiк, төменгi статус және т.б.) мақсатына қолы жетпесе (тiптi өмiр бойы жете алмайтындай болса) мақсат пен ережелер арасында келiспеушiлiк пайда болады.

Роберт Мертонның айналысқан мәселелерінің аумағы өте кең. Ол шағын топтардан бастап ірі әлеуметтік дәуірлерді қамтитын оқиғаларды зерттеді. Қарапайым өмірден бастап, ғылыми бағыттар айналысатын құбылыстарға дейінгі аралықта зерттеулер жүргізді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Әлеуметтану. Екі томдық. Ред.басқарған М.М.Тәжин. Алматы, 2005
• Мертон Р. Социальная структура и аномия // Социологические исследования, 1992. № 2-4.
• Мертон Р. Жария және бүркемеленген қызметтер // Әлемдік әлеуметтану антологиясы, Алматы, «Жазушы»,2006, том 5, 7-95 беттер
• Американская социология: Перспективы. Проблемы. Методы. М., 1972. С. 360-378.
• Баразгова Е.С. Американская социология: традиции и современность. Екатеринбург-Бишкек,1997
• Современная американская социология. М.,1994
• Социологиялық сөздік. Алматы, Қазақ университеті, 2003.