«Социометрия» ұғымы және Джекоба Морено

«Социометрия» ұғымы XIX ғасырдың соңында пайда болды. Социометрия — «адамдар құрайтын топтың басқа топқа әлеуметтік ықпалын өлшеу мүмкін бе» деген сұраққа жауапты іздеудің нәтижесі. Социометрия әдісін психоаналитикалық зерттеулерде қолдану жөнінде Е.Дженингс, Л.Ландберг, Ч.Чумис, М.Нартуэй, Г.Гурвич, П.Макор, Р.Кенинг, Г.Штибер сияқты зерттеушілердің еңбектері бар.

Жалпы социометрияның бірнеше бағытын көрсетуге болады. Мысалы, а) динамикалық және революциялық социометрия ( өкілдері — Я.Л.Морено, Г.Инфилд және ішінара Э.Дженнингс); э) диагностикалық социометрия (Дж.Крисвелл, Г.Лундберг, У.Бронфенбреннер, М.Нортуэй, М.Бонни, Л.Зеленый, К.Лумис, Ф.Чапин, Э.Богардус және т.б.); б) математикалық социометрия (П.Лазарфельд, С.Додд, Л.Кац, Дж.Стюарт).

Дж.Морено және америкалық әлемуеттанушы Э.Богардус ғылымға «әлеуметтік аралық» және «әлеуметтік дистанция» деген ұғымдарды енгізді. Олар осы ұғымдарды топ ішіндегі және топаралық өзара әлеуметтік-психологиялық қарым-қатынастарды талдауда пайдаланған еді.

ХХ ғасырдың 30-жылдарында К.Левин топтық динамика ілімін ұсынды. Микроәлеуметтану мен әлеуметтік психологияда өзіндік орны бар осы бағыт шағын әлеуметтік топтардағы индивидтердің ішкі қарым-қатынастарын,сондай-ақ топтың басқа әлеуметтік топтар және әлеуметтік институттармен қарым-қатынастарын түсіндіретін көзқарастардың жиынтығы болып табылады.

Ілім топтық динамиканың екі принципін көрсетіп берді. Оның біріншісі -шағын топтарды тұтастық ретінде қарастыруға болады деген тұжырым болса, екіншісі — шағын топтардағы процестерді сипаттайтын заңдар жалпы тұтастай қоғамға экстраполяциялана алады. Екінші принцип ғылыми қауымдастықта біраз қызу айтыс туғызды. Микродеңгейдегі құбылыстардағы заңдылықтарды макродеңгейге де тән деу — қоғамдағы барлық өзекті мәселелер, процестер, шиеленістер шағын топ арқылы шешімін табады дегенге саяды.

Шағын топтардың орнын тым асыра бағалау топтық динамика ілімін тығырыққа тіреді. Әлеуметтік топтардың саналуан типтерін зерттеу кейінірек әлеуметтік ұйымдарды зерттеумен ұласып, өзінің тек шағын топты зерттеген тәуелсіздігінен «айырылып қалды».

«Cоциометрия» теориясын және оның идеялық негіздемесін жасаған Джекоба Морено. Ол социометрияны таным және өлшеу әдісі ретінде көрсетті.

Дж. Морено (1892-1974) жасаған психодрамалық ілімнің өзегі — «ойын» ұғымы. Ойын арқылы адам өзінің ішкі дүниесін көрсетеді. Ойын адамның рухын, адами мазмұны мен қабілетін білдіреді деп түсінген Дж.Морено әлемді «болмыстың ойыны» ретінде көрсете отырып, әлеуметтік өмірдің әрбір деңгейінде адамдар өз рөлдерін ойнайды деп атап көрсетеді. Осылайша, өмір драмалық оқиғалар мен әрекеттердің жиынтығы ретінде көрінеді. Әлеуметтік өмір мен театр сахнасындағы ойын өте ұқсас. Олай болса, әлеуметтік өмір -өзара әрекеттегі топтың интерактивті динамикасының нәтижесі.

Драмалық шығарма белгілі бір тұлға айналасында өрбитіні сияқты, адамдар қоғамда белгілі бір топтық процестің қатысушысы ретінде әрекет етеді. Топ, әлбетте, белгілі бір әлеуметтік мақсатқа жету үшін құрылады. Топта адамдардың мақсатсыз таласуы мүмкін емес, міне осыған байланысты белгілі бір әрекетті жүзеге асыруға жиналғандардың өмірлік жағдайларды түйсінуі, зерделеуі процесінде ортақ сипат бар. Бұл айтқанымыз нақты сезім рөлін арттыра түседі, сондықтан Джекоба Морено «бақылау», «эксперимент» және «сипаттау» сияқты эмпириялық әдістерді «үстіртін мәліметтерді береді» деп қолдай қоймады.

Морено тәжірибелі дәрігер ретінде психологиялық мәдениетті жақсы білгендіктен, топтық психотерапияның жаңа әдісі — психодраманы ұсынады. Бұл әдіс интеракциядан алшақ тұрған Фрейдтегі тұлғадан тіпті басқа, керісінше, ол өзінің тұлғалық бет-бейнесін көрсетуге тырысады.

Психодрама — психотерапевтік театр. Психодрама қазіргі заманғы қайнаған ортада адамның өзін жақсы, жайлы сезінуіне мүмкіндік береді. Әдістің негізінде сахналық әрекетті ұйымдастыру жатыр. Бұл жерде режиссер, актерлар, көмекшілер бар. Әдетте, сахналық оқиғаның өзінде күнделікті өмірдегі қарапайым тіршіліктің түйіні немесе әлеуметтік мән болуы мүмкін. Актер ретінде саналуан рөлдерді атқара отырып, адам өмірде кездесетін әртүрлі жағдайда шешім қабылдауға, өзгелермен қарым-қатынас жасауға, интеракцияға үйренеді.

Социодрама әдісінде адам топтық әрекетке қатыса отырып, шартты сахнадан өзін нақты жағдайда көре алады. Пациент актерлар мен психотерапевт маманның көмегі арқылы өз басындағы жағдайды түсінуге, зерделеуге мүмкіндік алады. Қойылым кезінде оған қатысушылар рөлдермен ауысады және күнделікті өмірде кездесетін стандартты, стереотипті үлгілерді қайталау арқылы «мәдени консервілерді» немесе бұлжымас, айнымас, «қатып қалған» мәдени үлгілерді игереді.

Адам өмірдегі күрмеуі қиын мәселелерді шешуге, мүмкін нұсқаларды тануға, өз позициясы мен басқалардың тәжірибесін салыстыруға және тиімді қадамдар жасауға, тиянақты да мұқият талдауға қойылым арқылы мүмкіндік алады. Дж. Морено әлеуметтік инженер деп атаған маманға әртүрлі мәдени үлгідегі стереотипті және күтпеген, кездейсоқ қарым-қатынастарды зерттеуге, невроздарды емдеуге, тұлғааралық өзара қарым-қатынастардағы кедергілерді, күйзелістерді жоюға жағдай туғызады.

Сонымен, Дж.Морено театрлық қойылым ретіндегі «ойын» ұғымын символдық интеракциялықпен біріктіру жолымен адамды «рационалды емес» әдіспен зерттеу тәжірибесін енгізді.

Дж.Морено әлеуметтанулық білімнің жаңа бағыты, яғни социометрияны психодрама негізінде жасады. Социометрия — адамның өз тобындағы әлеуметтік-эмоциялық құрылымда атқаратын рөлдеріне байланысты тұлғааралық қарым-қатынастар мен сезімдерді сандық және сапалық тұрғыдан бағалайтын эмпириялық ғылым.

Дж.Морено түсінігінде, қоғам белгілі бір заңдардың негізінде дамиды. Ал ол заңдарды әлеуметтану зерттейді. Олардың обьектісі — шағын топтар. Морено «ғылым миллиондаған адамдарды емес, шағын топтарды мұқият зерттеуі тиіс» деп есептеді.

Морено «әлеуметтану ғылымы топтың қалыптасуын қамтамасыз ететін өзара кедергісіз қарым-қатынастарға түсетін адамдарды зерттеді» дей келе, әлеуметтік өмірде «өзіне тарту-алшақтату», «таңдау-бас тарту», «симпатия-антипатия» күштері бар екенін үнемі ескеріп отыру керек деген тұжырым жасады. «Ғылымның мақсаты — әрбір адамға үйде де, түзде де өзіне жайлы, жайсаң, сүйкімді адамдары қоршап тұратындай жағдай туғызу» деген ойы Морено көзқарастарының гуманистік сипатынан хабар береді.

Дж.Морено әлеуметтану ғылымы үш бөліктен тұрады деген пікірде болды. Атап айтсақ:

1. Социодинамика — әлеуметтік қоғамдастық пен топтардың құрылымы және динамикасы туралы ғылым;
2. Социатрия — мінез-құлық дағдылары толық қалыптаспаған, яғни толымсыз тұлғалардың «өзіне сенімсіздік комплексінен» әлеуметтік айығуы туралы ғылым;
3. Социометрия — шағын топтағы тікелей қарым-қатынастарды өлшеу туралы ғылым.

Социометрия топішілік қарым-қатынастарды, әлеуметтік алаңды элементар бөліктерден тұратын табиғи яғни физикалық алаңмен салыстыра отырып қарастырады. Индивидтер өзара қарым-қатынастары ерекше «микроэлементтер» — әлеуметтік «электрондар» мен «телеэлектрондардан» тұрады. «Теле» деген ұғым арқылы қатынас процесіндегі индивидтер арасындағы бір-біріне бағытталған эмоциялық қуаттың «ұйыcуы» белгіленеді.

«+» белгісі симпатияны (өзіне тарту); ал «-» антипатияны (бас тарту, итеру, алшақтату, назардан тыс қалдыру) білдіреді. Сондай-ақ, немқұрайлы қатынастар да болуы мүмкін. Адамның басқалармен күрделі қарым-қатынастарын белгілейтін сызықтар микроэлементтерді психикалық-әлеуметтік желілерге біріктіреді. Нақты индивид — топтың микроэлементі. Адамның басқалармен қарым-қатынастарын оған бағытталған, көрінбейтін, белгілі бір «сызықтармен» белгіледік дейік, сонда оның айналасына «тор» тоқып шығамыз. Біреуде «тор» өте жиі, қалың болса, енді біреуде сирек және әлсіз болады.

Социометрияның басты мақсаты — индивидтер өмір сүріп отырған кеңістіктегі эмоциялық күш-қуаттың көзін өлшеу және олар қызмет атқарып отырған ұйымдағы жұмыс тобындағы қатынастардың эмоциялық сипатын ыңғайлы етуге көмектесу.

Дж.Мореноның жасаған негізгі тұжырым мынадай: топты немесе қоғамда жүріп жатырған әлеуметтік процестерді екі қырынан зерттеу арқылы ғана толық және дәйекті объективті ғылыми түйін жасауға болады. Зерттеуші міндетті түрде:

«а) микроқұрылымды, яғни күнделікті өмірдегі нақты жағдайларда адамдардың психикалық қатынастары, ниеттері, сезімдері, көзқарастарының жиынтығын білуі керек;

э) макроқұрылымды, яғни адамдардың белгілі бір өндірістік немесе басқа да арнайы қызметтерді жүзеге асыруы барысында өзара қарым-қатынастары мен кеңістікте орналасуын білуі керек» деп есептейді Морено.

«Қоғамдағы әлеуметтік шиеленістер мен келіспеушіліктердің негізгі қайнар көзі — микро- және макроқұрылымдардың сәйкессіздігі «деген маңызды тұжырым жасауы — Дж.Мореноға бірнеше социометриялық заңдарды ашуға мүмкіндік берді. Олар:

1. Социогенетикалық заң. Қоғамның жоғары формалар моделі төменгі сатыдағы ұжымдық ұйымнан дамиды деген тұжырым.
2. Әлеуметтік гравитация заңы әлеуметтік агрегаттың ынтымақтастығы, тұтастығы — қатысушылардың бір-біріне деген ұмтылыстарына тікелей пропорциялық тәуелділікте және бір-бірінен қашықтығына кері пропорциялық тәуелділікте екенін ашып көрсетеді.
3. Кемелдену заңы әлеуметтік қарым-қатынастардың кемелдену нүктесінің бар екенін көрсету, одан асып түсу, яғни «кемелінен асып кету» («ерімейтін тұнба») келіспеушіліктерге, соғысқа ұрындыруы мүмкін.
4. Социодинамика заңы кез келген топ ішінде адамдардың бір-біріне етене жақын болып араласу деңгейі бірдей емес екенін көрсете отырып, эмоциялық таңдаудың топ мүшелерінің аз ғана бөлігіне тиесілі екенінен хабардар етеді. Ол топты Морено «жұлдыздар» дейді. Ал топтағылардың басым бөлігі «эмоциядан жұрдай болған» деген тұжырым жасай отырып, Морено оларды «социометриялық пролетариат» деп атайды. Дж.Мореноның ойынша, «шетқақпайлықтан, шектелуден, толымсыздықтан, яғни өзіне деген сенімсіздіктен, бейшаралық комплексінен, мойындалмаудан зардап шегіп жүргендер «Социометриялық пролетариатты» құрайды.

«Әлеуметтік топтағы таңдаудың біркелкі болмау факторын үнемі ескеріп отыру керек, себебі ол адамдардың арасындағы теңдікті орнатуда қажет-ақ»,-деп санаған Морено. — социодинамиканы дұрыс анықтау психодраманы қолданатын адамдарды анықтауға мүмкіндік береді», — деген тұжырымға тоқтайды.

Морено іліміндегі утопизмді айтпасқа болмайды. Ол кез келген жүйеде адамдар арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға болатынына сенді. Әлбетте, Морено сипаттағандай идеалды орта құру оңай емес екені түсінікті.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Волков И.П. Социометрические методы в социально-психологических исследованиях. Л.,1970;
• Антипина Г.С.Теоретико-методологические проблемы исследования в малых группах. Л., 1982.