Жак Лаканның құрылымдық психоталдауы

ХХ ғасырдағы француз структурализмі аясында дамыған бағыттардың бірі — психологиядағы құрылымдық. Жак Лакан (1901-1981) осы бағыттың негізін салушы болып табылады. Жак Лакан 1932 жылы «Паранойялық психоз және оның тұлғаға қарым-қатынасы» деген тақырыпта диссертация қорғайды да, осы кезден бастап оқытушылық қызметке ауысады. Сондай-ақ Париж психологиялық қоғамы мен Француз психоаналитикалық қоғамының құрылуына және олардың қызметіне атсалысты. Жак Лакан Францияда Зигмунд Фрейд ілімін тарата отырып, Париждегі Фрейд мектебінің жетекшісі болды. Ж.Лаканның идеялары әсіресе өнерде, мәдениетте, этнологияда кеңінен қолданыс тапты.

Ж.Лаканның пайымдауларына сәйкес, санасыздық тіл сияқты құрылымдалады. Осыдан келіп шығатыны — білімнің, болмыс пен танымның классикалық емес принциптері мен санасыздықтың эмпириялық және теориялық деңгейлерінің өзара байланысын рационалды түсіндіруге болады.

Жак Лакан Рене Декарттың cogito ergo sum деген ұғымын қайта қарауды ұсынды. Субъект «сogito мен» шектелмейді; болмыс пен ойлау субъектілері әртүрлі деңгейде деп түсіндірді, олай болса, болмыс пен ойлау сөйлеу арқылы байланыста болуы керек, «болмыс пен сананың «қос мүшелі» байланысы деген ұғымда мағына жоқ». Сонда сөйлеу болмыс пен санаға қатысты алғашқы орында, себебі сөйлеу ұғымды, сондай-ақ затты да (құбылысты да) тудыратын белсенді шешуші күшке айналдырады. Мысалы, «піл» деген сөзді естігенде сіз ойлау қызметі арқылы «пілді» тап осы мезетте, тап осы жерге, «қасыңызға алып келе аласыз». Лакан осы мысалды өзінің париждік студенттеріне оқыған дәрістерінде жиі қолданған. Тіпті піл оның бойтұмарына айналды десе де болады.

Ж.Лакан Зигмунд Фрейд ілімін жоғары бағалады. Әсіресе З.Фрейдтің санасыздықтың табиғатына қатысты ойларына зор баға берді. Ол «санасыздық -ең басты нәрсе», — деп есептеді. Лаканша, «кейбір әрекеттерді түсіндіру үшін санасыздық құрылымын білген жөн, кей кезде іс-әрекеттердің табиғатын саналы рационалдық көзқарас тұрғысынан түсіндіру мүмкін емес». Аса шебер маман болудың сырын «табиғи күш-қуаттан» немесе Фрейд ғылыми айналымға енгізген «либидодан» іздеудің қажеттігін мойындауы — Жак Лаканды психоталдауға жақындатып ғана қоймайды, оны нағыз психоталдау өкілі деп айтуға негіз болады. Мысалы, «тіс дәрігерінің шеберлігін шыңдаған, суретші мен ақынды шабыттандыратын да осы — либидо».

Осыған қарамастан Жак Лаканның К.Юнгті, америкалық неофрейдистерді сынағанын да айтуымыз керек. Ж.Лакан «олар «либидоны» тым психологияландырды» деп айып тақты. Психологияландыру теориялық тығырыққа алып келеді, сондықтан «либидоны адамның бойындағы шығармашылық негіздің көрінісі, нәтижелі қақтығыстардың көзі, адам прогресінің қозғаушысы ретінде қайта қалпына келтіру керек», — деген тұжырым жасады.

Жак Лакан адамның бойынан саналуан психикалық құрылымына қарамастан, социумды құрайтын тетіктерді іздеді. Ғылымда «адам-машина» немесе «машина-адам» деген түсінік бар. Лаканның адам-машинасының ерекшелігі — таңдау еркіндігінің болуы. Мысалы, адамды хайуаннан қалай айыруға болады. Хайуан — нақты, өмірде, табиғи болмыстан алшақ емес, ал адам — символдар арасында, яғни жасанды болмыста өмір сүреді. Еркіндік пен бостандық, сөз бен көркем әдеби жанр адамды оның өз болмысынан, шекарасынан алып шығады. Айталық, Эдип үшін нақты заттардың мәні маңызды емес, ең бастысы — сөздің тоқетері. Сөздің тоқетерін айтушы, оны құрастырушы және ұйымдастырушы — орталық болып табылады.

З.Фрейд ілімін зерттей отырып, Жак Лакан санасыздықтың мәні туралы өз ойын пайымдайды. Лакан пайымдауларын Гегель мен Декарттың көзқарастарына сыннан бастайды. Мысалы, Гегель «ұғым заттың өмір сүру уақыты» деген түсінікті дәлелдеді. Рене Декарттың қағидасын жоғарыда көрсеттік. Философияның «төрінен» орындарын «сайлап алған» екі ұлы ойшылдың көзқарастарына Жак Лакан З.Фрейдтің «санасыздық — уақыттан тыс» деген тұжырымын қарсы қойды. Лаканның пікірі — «санасыздық — заттың, құбылыстың нақты уақыты. Осыдан келіп «әрекет-сөз» деген шығады», -дегенге саяды. Рене Декарт қағидасына балама ретінде ол : «Мен өзім жоқ жерде де ойлаймын және мен өзім ойлана алмайтын жерде де бармын» деген қағиданы ұсынды.

Нео және постфрейдизмге тән болған дәстүрдің бірі — санасыздықты десексуалдандыру, яғни санасыздықты тек жыныстық елігумен байланыстыру тәсілінен алшақтау. Осыған байланысты Жак Лаканның ғылым үшін жасаған зор еңбегі — санасыздықты натурализмнен, биологизмнен тазартып, жаңа дәстүрді енгізуі. Мысалы, Жак Лакан санасыз қажеттіліктің құрылымы «реттелген пульсация» деп түсінді. Лаканның осы идеясын оның жақтастары мен ізбасарлары жан-жақты дамытты.

Әсіресе Жак Лаканның «пульсация» идеясы постфрейдизмде қатты дамыды. Ретсіздікті жоғалтқан санасыздық мәдениеттенеді де пульсацияның өнер, әдебиет тәріздес басқа да мәдени үлгілерге айналуына мүмкіндік береді.

Психиканың ішкі реттеуші, құрылымданған жүйесі бар, сол жүйе тіл сияқты белгілі бір заңға бағынады да оны реттейді. Сонымен әңгіме тілді лингвистикалық тұрғыда емес, символдық тұрғыда түсіну туралы болып отыр. «Тіл» деп психология мен физиология әлі де бөлінбеген жағдайды да айтамыз.

Әдіснамалық тұрғыда Жак Лакан еңбектерінің өзегі — «нақты», «қиялдағы» және «символдықтың» арақатынасы. Осы нәрселер адамдарға өткен мен болашақты синтездеуге, байланыстыруға мүмкіндік береді. Енді З.Фрейд пен Ж.Лакан ілімдеріндегі негізгі ұғымдарды салыстырып көрелік. Олардың өте ұқсас екенін байқау қиын емес.

«Нақтылық» Фрейдтегі қажеттілікпен, басқаша айтқанда, табиғилықпен тең. Осы негізде қиял пайда болады немесе бұл — адамның субъективтілігі, ниет субъектісі. «Санасыз» символдық «саналы» қиялдағыға қарсы тұрады да, нақтылық зерттеу аясынан шығып қалады.

Жак Лакан осы ұштағанды адам өмірінің мәні деп түсініп, оны дәл ғылымдар арқылы зерттеуді мақсат етті. Ол психиканың феноменологиясын графикалық түрде бермек болды. Мысалы, Лакан психиканы екі қырлы, алты жазықты бриллиант түрінде бейнелейді. Алдыңғы қатарда бриллиант кесуші екі пирамида орналасқан. Жазықтықтың беті тегіс емес, ол толып жатқан кедір-бұдыр шұңқырлармен әбден бүлінген. Олар — символдықты сипаттайтын жоғарыдан төмен қарай орналасқан, тіл арқылы пайда болған сөздер мен символдар. Осындай синтездер арқылы әртүрлі қырлардың түйіскен жерінде «нақтылық», «қиялдағы» және «символдық» адамға тән негізгі құмарлық пен жағдайлардың пайда болуына алып келеді.

«Қиялдағы» мен «нақтылық» ашу-ыза тудырады, «нақтылық» пен «символдық» надандық, «қиялдағы» мен «символдықтың» симбиозы махаббатты сыйлайды, — дейді Ж.Лакан.

«Қиялдағыны» зерттеу арқылы Жак Лакан «символдыққа», яғни тіл, сөйлеу, мәдениет құбылыстарына жақындайды. «Нақтылық» пен «қиялдағыға» қарағанда, «символдық» — алғашқы, олардың екеуі де осы «символдықтан» туындайды», — деген тұжырымға келеді.

«Символдық» — болмыс пен ойлаудың негізі ретінде ойлау құрылымын айқындайды, заттар мен адам өміріне әсер етеді. Мысалы, адам өзінің есімі арқылы адам болады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• Автономова Н.С, Психоаналитическая концепция Жака Лакана. // Вопросы философии,1973,№5
• История теоретической социологии: В 4-х т. / Ред. Ю.Н. Давыдов. М., 1997.
• Капитонов Э.А. Социология XX века. Ростов-на-Дону, 1996.
• Кравченко С.А., Мнацаканян М.О., Покровский Н.Е. Социология: парадигмы и темы. Курс лекций для высших учебных заведений. М.,1997.
• Ритцер Дж. Современные социологические теории. 5-е изд. СПб.: Питер, 2002.